সাহিত্যত মূলসুঁতি আৰু প্ৰান্তীয় চেতনাৰ মানুহ

সৃষ্টিশীল মানুহৰ মনৰ স্বাধীনতাক মানি লোৱাটোৱেই আমাৰ কাম্য। সৃষ্টিশীল লোকৰেই থাকে সেই অধিকাৰ বা হাবিয়াস-- যি সমাজৰ স্থবিৰ, অ-প্ৰগতিশীল  ধ্যান-ধাৰণাৰ প্ৰতি বিদ্ৰোহী হৈ নতুনৰ কথা কয়। ইয়াৰ বাবে সৃষ্টিকৰ্তাক প্ৰয়োজন সাহসৰ, প্ৰশ্ন কৰাৰ সাহস, বিদ্ৰোহ কৰাৰ সাহস। সকলো সৃষ্টিশীল লোকেই কঢ়িয়াই ফুৰে সেই চিৰন্তন  প্ৰশ্ন – কলা কলাৰ বাবে, নে কলা জীৱনৰ বাবে?বহুতে কলা কলাৰ বাবেই বুলি বিশ্বাস কৰে। যিসকলে কৰে, তেওঁলোকে মানৱ জীৱনৰ অনন্ত প্ৰৱাহৰ সীমাবদ্ধ ৰূপৰ কথাহে কবলৈ সক্ষম । সীমাবদ্ধ জীৱনৰ মণি-মুকুতাৰ সন্ধানতেই তেওঁলোক ব্যস্ত। প্ৰতিবন্ধকতা ওফৰাই  সীমাৰ সিপাৰৰ জীৱনৰ অপৰূপ আৰু অফুৰন্ত সম্ভাৱনীয়তাৰ কথা কবলৈ সৃষ্টিশীল লোক এজন সাহসী হৈ উঠাটোও এক প্ৰত্যাহ্বান, কিয়নো তাৰ বাবে প্ৰচলিত সমাজব্যৱস্থাৰ লগতে শাসনত থকা অতি-ক্ষমাতাবান ৰাজনৈতিক শক্তিক প্ৰশ্ন কৰিবলৈ সাহস থাকিব লাগিব। সাহস নথকাসকলে সীমাবদ্ধ জীৱনতে সৃষ্টিশীলতাৰ ৰহঘৰা বিচাৰে আৰু দিব  খোজে চমক--শব্দৰ মায়াজাল, কাৰিকৰী অভিব্যঞ্জণাৰ চমক। কিছু দূৰলৈকে সফলো হয়। কিন্তু অৱেশষত বুজা যায় সেই চমক  বিদ্ৰোহ নাছিল, তেওঁৰ  প্ৰস্তুতিৰ সীমাবদ্ধতা আছিল আৰু সেইবাবেই প্ৰচলিত ব্যৱস্থাক প্ৰশ্ন কৰিবলৈ সাহস ন’হল।

কোনোৱে সন্ধান কৰে সীমাবদ্ধতাক অতিক্ৰম কৰি জীৱনৰ অপৰূপ সম্ভাৱনাৰ। সীমাবদ্ধ জীৱনৰ দুৱাৰ পাৰ হৈ মহাজীৱনৰ দুৱাৰ স্পৰ্শ কৰিব খোজাজনৰ  শত্ৰু বহুত। কিয়নো তেওঁ হব লগিব আপোচহীন, তেওঁৰ ওপৰত জাপি দিয়া হ’ব আৰোপিত ধাৰণা। তেওঁ প্ৰচলিত ক্ষমতাত আসীনসকলৰ শত্ৰু। সেয়েহে তেওঁৰ বাবে জীৱন  সহজ কথা নহয়।  তেওঁৰ ওপৰতে জাপি দিয়া হ’ব আৰোপিত ধাৰণা।

শাখাতি ৰাভা এটা জনগোষ্ঠীক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা এগৰাকী উল্লেখনীয় মহিলা কিয়নো জনগোষ্ঠীৰ কোনোজনৰ মৃত্যু হ’লে তেওঁ কান্দি কান্দি মৃতকৰ আত্মা উভতি অহাৰ গীতটো গাব লাগিব, গতিকে সেই জনগোষ্ঠীত  তেওঁৰ এখন মৰ্যদাপূৰ্ণ আসন আছে। ইফালে জীৱন নিৰ্বাহৰ বাবে তেওঁ গাওঁখনৰপৰা গুৱাহাটীৰ পদপথত শাক-পাচলি বিক্ৰীও কৰে। এইগৰাকী মহিলাক লৈ লিখা সাহিত্য ‘প্ৰান্তীয়’ মানুহৰ সাহিত্য, কিয়নো তেওঁ এটা জনগোষ্ঠীক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে, অৰ্থাৎ জনগোষ্ঠী মানে প্ৰান্তীয় চেতনা, জনগোষ্ঠীয়ে মূলসুঁতিত বাস নকৰে, প্ৰচলিত বাগধাৰাত জনগোষ্ঠীৰ সেই অধিকাৰ নাই। লেখকেও প্ৰান্তীয় জীৱন গাথা এটা পোহৰলৈ অনা বুলি চাহমেল, সভাৰ টেবুলৰ প্ৰশংসা লৈ থাকিলে তেওঁৰ বাবেই মংগল। কিন্তু যদিহে তেওঁ সাহিত্যত প্ৰশ্ন কৰে এইবুলি যে, শতিকাৰ পিছত শতিকা ধৰি এই ভূমিখণ্ডত বাস কৰা জনগোষ্ঠী এটা সাহিত্যৰ মূলসুঁতিৰ বিৱৰণীলৈ কিয় উঠি অহা নাই-- এই প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰা লেখক বিপদত পৰাৰেই সম্ভাৱনা বেছি।  

‘মাজুলী’ বৰ্তমানৰ এটা এতি জনপ্ৰিয় বাগধাৰা। আমি যেতিয়া ‘মাজুলী’ নামৰ বাগধাৰাটোত ৰোমান্সিত হৈ পৰোঁ, তেতিয়া আমাৰ মনলৈ পোনতে আহিব ইয়াৰ সত্ৰ, মুখা সংস্কৃতি, ৰাস, ভাওনা, পালনাম। আৰোপিত ধাৰণা অনুসৰি এইবোৰ মূলসুঁতিৰ বিৱৰণী। তথাকথিত মূলসুঁতিৰ চেতনাৰ আঁৰত থকা তথাকথিত ‘প্ৰান্তীয়’ চেতনাবোৰৰ নৰাচিগা বিহু, দেউৰীগাৱঁৰ  চাং আৰু সোণোৱাল কছাৰী গাওঁকেইখন, নদীৰ পাৰে পাৰে থকা কৈৱৰ্তসকলৰ কথন–মথন জনপ্ৰিয় বাগধাৰাত প্ৰায় অনুপস্থিত। কেতিয়াবা ঢিপ-ঢিপনি এটাহে শুনিবলৈ পোৱা যায়। সকলো নগৰত থকাৰ দৰেই গুৱাহাটী মহানগৰীতো এখন তথাকথিত ‘প্ৰান্তীয়’ চেতনাৰ জগত আছে, তাৰ উখল-মাখলবোৰ আছে, আপুনি ৰেল ষ্টেচনৰ কাবাৰীৱালা এটাৰ কাষলৈ গ’লে নৰ্দমাৰ কাষৰ চাহ দোকানখনৰপৰাই আপোনাক একাপ চাহ যাচিব পৰাকৈ বহল একোখন অন্তৰ থকা মানুহ আছে, কিন্তু সৃষ্টিশীলতাৰ বিচাৰত তেওঁলোকৰ বিৱৰণী ‘প্ৰান্তীয়’। চাহ জনগোষ্ঠী, চৰৰ মানুহৰ বিৱৰণী প্ৰান্তীয় বেছি তাত্বিক ভাষতা sub-altern — তেওঁলোকক সাহিত্যৰ মজিয়ালৈ আনিব খোজা লেখকে মানুহৰ কথা কোৱা নাই – বৰং ‘প্ৰান্তীয়’ মানুহৰ কথা কৈছে, sub-alternসকলৰ কথা কৈছে।

তথাপিও লেখকে আশা কৰে সাহিত্যত আৰোপিত ‘মূলসুঁতি’ বা ‘প্ৰান্তীয়’ চেতনাৰ বিৱৰণীৰ বিপৰীতে  সকলোবোৰ বিৱৰণী কেৱল মানুহৰ বিৱৰণী হওক। কিন্তু বিৱৰণী তৈয়াৰ কৰা হয় ক্ষমতাৰ স্বাৰ্থত, মজবুত ভেটি বান্ধি খাৰা কৰাই দিয়া হয় আৰু মানুহৰ মুখে মুখে মুখ বাগৰাই দিয়া হয়। সভাই-সমিতিয়ে চৰ্বিত-চৰ্বণ চলি থাকে। ভেন গঘৰ বিৱৰণীত ঠাই পায় খেয়ালী শিল্পীৰ অদ্ভূত জীৱনশৈলী, সূৰ্যমুখী ফুল আৰু তৰা ফুটা ৰাতি। কেঁচা মজিয়াৰ কোঠাবোৰত আলু সিজাই খাই জীয়াই থকা শিপীনিবোৰ, আপচু তাঁতশালবোৰ সেই বিৱৰণীত অনুপস্থিত। আপোনাক সেই বিৱৰণী জানিবলৈ দিয়া হোৱা নাই, কোৱা হৈছে যে weavers series শিল্পীৰ অপূৰ্ব সৃষ্টি নহয়, শিল্পীৰ মাষ্টাৰ ষ্ট্ৰ’ক তাত নাই। 

তথাপিও গৈ থাকিব লাগিব। কিয়নো যিসকলক তেওঁলোকে ‘প্ৰান্ত’বাসী বুলি কৈছে, সেইসকলৰ কথা কব পৰাটোও এতিয়া এটা বিদ্ৰোহ।  এই ‘প্ৰান্তবাসী’ৰ কথাবোৰ কোনোবাই কব লাগিব, কোনোবাই তেওঁলোকক  সঁচাকৈয়ে প্ৰতিনিধিত্ব কৰিব লাগিব সাহিত্যত, চিনেমাত, ৰাজনীতিত, কলাত -- কিয়নো তেওঁলোকে নিজৰ কথা কবলৈ অক্ষম। কায়িক শ্ৰমৰ বোজাৰে ভাৰাক্ৰান্ত, দুবেলা দুমুঠি জোগাৰৰ অজুহাতত জীৱনৰ হাতৰ মুঠিৰপৰা সৰকি যায়। কোনোবাই তাকেই সংগ্ৰাম বুলি কয়। আটাইতকৈ ডাঙৰ কথাটো হৈছে যে, তথাকথিত ‘প্ৰান্তীয়’ জীৱন দেখা পোৱা লোকৰ সংখ্যা আপাতত কমি আহিছে, চুই চাবলৈ সাহস কৰিব পৰা মানুহৰ সংখ্যা তাতোকৈও কমিছে, অথচ ‘প্ৰান্তবাসী’ৰ সংখ্যা কমি অহা নাই। তেওঁলোক ক্ৰমশঃ এটকীয়া চাউলৰ হিতাধিকাৰীলৈ পৰিণত হৈছে, কাৰোবাৰ ভোটৰ ৰাজনীতিৰ অংশ হৈছে।  তেওঁলোকৰ পাকঘৰবোৰ উদং হৈ আহিছে, গাৱঁৰ গোহালি-গৰু-পথাৰৰ জঞ্জালৰপৰা জনগোষ্ঠীৰ নাৰীবোৰ পদপথৰ পাচলি বেপাৰী হৈছে । তেওঁলোক আপোনাৰ চকুৰ সন্মুখত আছে, মায়াজাল তৰি অদৃশ্য হৈ থকা নাই, আপুনি তেওঁলোকক দেখি আছে। তেওঁলোকৰ এই বিৱৰ্তনত আপোনাক কব পৰাকৈ তেওঁলোকৰ বহুত কথা আছে। কাৰোবাৰ বাবে তেওঁলোক ‘প্ৰান্তীয়’ চেতনা, কিন্তু আপোনাৰ বাবে তেওঁলোক ‘মানুহ’। এই সভ্যতাৰ জবৰদস্ত অংশীদাৰ। আৰু এই কথাবোৰ কবই লাগিব।