সাহিত্যৰ সত্য, জীৱনৰ সত্য

 

সাহিত্যৰ সত্য কি? জীৱনৰ সত্যনো কি? সাহি্ত্যৰ সত্য আৰু জীৱনৰ সত্য একেই নে?

সাহিত্যৰ সমল বুটলিবলৈ যাওতে প্ৰায়েই সন্মুখীন হোৱা ই এক কঠিন প্ৰশ্ন। সাহিত্যৰ সমল বিচাৰি ফুৰোঁতে সন্মুখীন হোৱা জীৱনৰ কোনবোৰ সত্য বা অভিজ্ঞতাক আমি  পাঠকৰ বাবে বুটলি আনিম?

এটা উদাহৰণ- গুৱাহাটীৰ সমীপতে থকা দিপৰ বিলক লৈ কেতিয়াবা ৰিপৰ্টিং কৰিছোঁ, কেতিয়াবা ফুৰিবলৈ গৈ তাৰ সৌন্দৰ্যত মুগ্ধ হৈছোঁ। কিন্তু দিপৰ বিলক লৈ এটা গল্প লিখাৰ পৰিকল্পনা কৰাৰ সময়তে মাছমৰীয়া সমাজখনৰ কিছু অভিজ্ঞতা আৰু জীৱন সত্যৰ কেতবোৰ দিশ চকুৰ সন্মুখলৈ উঠি আহিল। তেওঁলোকে মেলি ধৰিছিল ৰূপকথাৰ দৰে কিছুমান অনাৱিস্কৃত সত্যৰ সঁফুৰা, যিবোৰ কথা হয়তোবা পূৰ্বতে আনক কোৱা হোৱা নাছিল। হয়তো কোনোৱেই নোসোধাৰ বাবেই ৰূপকথাৰ সঁফুৰা অন্ধাৰত ৰৈ গৈছিল। আনকি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সংস্থাবোৰে দিপৰ বিল সম্পৰ্কে কৰা অধ্যয়নবোৰেতো তাৰ উল্লেখ নাছিল।

উল্লেখ নাছিল, সেইবাবেই জানো কাহিনী নোহোৱা হৈ যাব?

অৱদমিত সমাজ এখনৰ এনে অকথিত অভিজ্ঞতা উলিয়াই অনাৰ বেলিকা আমি নিজা কিছু পদ্ধতি(methodology)আহৰণৰ দৰে উদ্ভাৱনী কৌশলৰ সহায় লবলগীয়া হয়। অৱদমন (subjugation) যেতিয়া শতিকাৰ পিছত শতিকা ধৰি চলে, তোতিয়া সেইখন সমাজত বাস কৰা মানুহৰ আচৰণত তাৰ প্ৰভাৱ পৰে। অৱদমিত (subdued) মানুহৰ গাথাৰে বিশ্ব সাহিত্য কিমানধৰণে যে সমৃদ্ধ হৈছে তাৰ লেখ-জোখ নাই। মহাশ্বেতা দেৱীয়ে বোধহয় তেওঁলোকৰ কথাকেই সাহিত্যলৈ আনিব বুলি একধৰণে পণ লৈছিল। মামণি ৰয়চম গোস্বামী, অৰূপ পংগীয়া কলিতাৰ দৰে লেখকেনো কি কৰিছে! তাকেই কৰা নাই জানো! প্ৰেমতান্দেও কৰিছে। 

নব্বৈৰ দশকৰপৰা আমাৰ সমাজজীৱন এক সুকীয়া গতি লাভ কৰিছে। বিশ্বায়নৰ হাত ধৰি অহা  ব্যক্তিকেন্দ্ৰিকতাত সমাজ ডুব গ!ল। িবশ্বায়নৰ পূৰ্বৰৰ আৰু  আজিৰ সময়ৰ মাজত বহুত পাৰ্থক্য। আজিৰ  সমাজ জীৱন জটিল। এনে সময়ত অৱদমিত (Subdued) মানুহৰ জীৱনৰ গাথা সাহিত্যলৈ আনোঁতে লেখকে কি কৌশল অৱলম্বন কৰে।

কথা হৈছে, আজিৰ তাৰিখত এখন অৱদমিত (Subdued) সমাজক প্ৰতিনিধিত্ব কৰা লোকসকলে এদিনতে গল্পৰ উঁহ বিচাৰি যোৱা লোক এজনক নিজৰ সমাজখনৰ ভিতৰুৱাল কথাবোৰনো কিয় ক’ব? পূৰ্বতে  আনে তেওঁলোকৰ অভিজ্ঞতা যিধৰণে সাহিত্যলৈ আনিছে তাত তেওঁলোক সুখী নে? সাহিত্যত মানৱ সমাজৰ বিকৃত উপস্থাপনাও( misrepresentation) মন কৰিবলগীয়া দিশ। এনে ক্ষেত্ৰত তেওঁলোকে এদিনীয়া চিনাকিৰ মানুহৰ আগত জীৱনৰ অভিজ্ঞতা কি বিশ্বাসত ক’ব ?বিশ্বাস-অবিশ্বাসৰ এই দেওনাখন পাৰ হোৱাটোৱে প্ৰাথমিক সাফল্য।সততা ইয়াৰ মাপকাঠি।  আকৌ, যদিহে বিশ্বাসত লয়,                    তেনেহ’লে মূল কাহিনী বিকৃত কৰি তেওঁলোকক অযথা মনোকষ্ট দিয়াটো উচিত নে? কল্পনা(imagination)আৰু নিৰ্মাণৰ(construct) অধিকাৰ থাকিল বুলিয়েই শতিকাৰ পিছত শতিকা ধৰি এখন সমাজক অনুপ্ৰেৰণা দি অহা কাহিনী এটা বিকৃত কৰাৰ অধিকাৰ সৃষ্টিশীল লেখকৰ থাকে জানো? আজিৰ তাৰিখত ই এক অতিকৈ সংবেদী প্ৰশ্ন। সৎ লেখক এজনে এনে কাম কৰি সমাজক মনোকষ্ট নিদিয়ে।ইয়াত লেখকৰ স্বাধীনতা সীমাবদ্ধ। বিশিষ্ট কবি নীলমণি ফুকনৰ আনৰ জীৱনৰ ওপৰত আধাৰিত কবিতাকেইটা পঢ়িলে সৃষ্টিশীল লোকৰ কল্পনা (imagination)আৰু নিৰ্মাণৰ(construct) সীমাবদ্ধতাৰ (limitation)বিষয়ে উপলব্ধি কৰিব পাৰি।

শতিকাৰ পিছত শতিকা ধৰি বৰ্ণবাদৰ আধিপত্যবাদী হেঁচাত পিষ্ট সমাজ এখনে তেওঁলোকৰ মাজতে নিৰলে আৰু সংগোপনে জীয়াই ৰখা ৰূপকথাক চিজিল লগাই কাৰোবাৰ আগত কবলৈ  নজনাটো স্বভাৱিক  কথা। এইখিনিতে  লিখকৰ দায়িত্ব বুলি কথা এষাৰ আহি পৰে। চিজিল হৈ নথকা তেওঁলোকৰ কথাখিনিৰ আঁৰৰ ৰূপকথাৰ সত্যক বিকৃত নোহোৱাকৈ, নিঁভাজ ৰূপত পাঠকৰ সন্মুখলৈ তুলি অনাটো তেওঁৰ দায়িত্ব। কাহিনী সঠিককৈ বুজিবলৈ অন্তৰ্দৃষ্টি, অধ্যয়ন, অনুমোদিত উল্লেখ আদিৰ সহায় লবলগীয়া হয়। অভিজ্ঞতাই কয় যে, শিক্ষা-সংস্কৃতি-সাহিত্যৰ মতনদবোৰ দখল কৰি থকা আধিপত্যবাদী সমাজেও কেতিয়াবা তথাকথিত ‘প্ৰান্তীয়’ বুলি মোহৰ লগাই দিয়া সমাজ এখনক শতিকাৰ পিছত শতিকা ধৰি  আত্মবিশ্বাসী কৰি ৰখা ৰূপকথাবোৰ পোহৰলৈ ওলাই অহাটো নিবিচাৰে।

মনলৈ অহা প্ৰশ্নটো আছিল যে, দিপৰ বিলৰ দৰে কালিকা লগা বিল এখনক যুগ যুগ ধৰি ৰক্ষা কৰি অহা ঐতিহ্যবাহী মাছমৰীয়া সমাজখনক ‘প্ৰান্তীয়’ (fringe)  বুলি মোহৰ লগাই দিয়াৰ অধিকাৰ কোনে দিছে? সাহিত্যৰ সত্য বিচাৰি বিচাৰি কেতিয়াবা এনেদৰেই জীৱন সত্যক আৱিস্কাৰ কৰিবলগীয়া হয়গৈ।

কিন্তু এয়াই নহয় ।আধিপত্যবাদী সমাজৰ প্ৰতিনিধিসকলে (representative) কেতিয়াবা লেখকক বিভ্ৰান্ত কৰিও দিয়ে--“এইবোৰ তেওঁলোকৰ মনে সজা কথাহে দেই, আমিতো এইবোৰ কথা শুনাই নাছিলোঁ। আপুনি কেনেকৈ গম পালে?” হয়।তেওঁলোকে শুনা নাছিল।মূল কথাটো হৈছে—“শুনিবলৈ বিচাৰিছিল জানো?” এখন হৃদয় লৈ তেওঁলোকৰ কাষ চাপিছিল জানো? মাথোন ডিগ্ৰী আহৰণৰ বাবেই কৰা গৱেষণাৰ ঠৰঙা প্ৰশ্নবোৰৰ আঁৰত মানৱীয় দৃষ্টিভংগী আছিল নে?

তেওঁলোকে কেতিয়াবা সৃষ্টিশীল লোকৰ গৱেষণাৰ নিজস্ব পদ্ধতিও(methodology)নাকচ কৰিব বিচাৰে। আনে কেনেকৈ লিখে, সেই বিষয়ে কোৱাটো সম্ভৱ নহয়। সেইবাবেই নিজা অভিজ্ঞতাৰে কব  পাৰি যে, সমকালীন সাহিত্যত গল্প-উপন্যাস লিখাৰ কাৰ্যও সৰু-সুৰা একোটা গৱেষণাই, যদিহে সাহিত্যক ৰমন্যাসিক বিলাসৰ (romanticism) উৰ্ধত দায়িত্ব সহকাৰে সাহিত্যক গ্ৰহণ কৰা হয়। পাৰ্থক্য এয়ে যে, প্ৰতিটো গল্প বা প্ৰতিখন উপন্যায়ৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় গৱেষণাৰ পাঠ্যকৰ্ম (course work) আৰু পদ্ধতি (methodology)সুকীয়া। পুনৰাবৃত্তি ইয়াত নাই।

আধিপত্যবাদী সমাজখনৰপৰা অহা প্ৰশ্নৰ আঁত ধৰিয়েই দিপৰ বিলৰ মাছমৰীয়া সমাজখনৰ ৰূপকথাই দিয়া অনুসন্ধিৎসাৰ ফলতে মিৰ্জা নাথনৰ ‘বাহাৰিস্তান-ই-গায়বি’ৰ ময়িদূল ইছলাম বৰাই কৰা ইংৰাজী ভাঙণিৰ এহেজাৰ পৃষ্ঠাৰ কিতাপখন পঢ়াৰ এক ব্যৰ্থ অভিযানো চলোৱা হ’ল। ব্যৰ্থ অভিযান, কিয়নো গ্ৰন্থখনিত তাৰ উল্লেখ নাছিল।এতিয়া কথাটো হৈছে যে, এনেবোৰ উৎসুকতাৰ সতে লিখি উলিওৱা গল্পটোৰ কিবা সমন্ধ থাকিবও পাৰে, অথবা নাথাকিবও পাৰে। যিকোনো ধৰণে গল্প এটা কবলৈ সৃষ্টিশীল মানুহৰ স্বাধীনতা থাকে। কিন্তু অনুসন্ধিৎসা আহিছিল আধিপত্যবাদী সমাজ এখনৰ প্ৰতিনিধি এজনে অৱদমিত সমাজখনৰ প্ৰচলিত ৰূপকথাটিক অস্বাকীৰ কৰাৰ মানসিকতাপৰাহে। আচলতে ইতিহাসক আশ্ৰয় কৰিয়েই অনাখৰী লোকসমাজত ৰূপকথাৰ, কিংবদন্তিৰ সৃষ্টি হয়। গতিকে ‘বাহাৰিস্তান-ই-গায়বি’য়ে নিৰাশ কৰিলেও মনত কেনেবাকৈ অনুসন্ধিৎসাখিনি ৰৈ গৈছিল। হয়তো সেইবাবেই শেহতীয়াকৈ বি চি এলেনৰ ‘আচাম ডিষ্ট্ৰিক্ট গেজেট’ত দিপৰবিলৰ মাছমৰীয়া সমাজখনে উল্লেখ কৰা ৰূপকথাটিক লগ পাই গলোঁ।এয়া এক ভাল লগা অভিজ্ঞতা। এনে সফলতা আৰু বিফলতাৰ যাত্ৰাবোৰ সুকীয়া আমেজ থাকে বাবেই সাহিত্যৰ বাট ইান সুন্দৰ।

ক্ষেত্ৰ এখনৰ পৰা অধ্যয়নৰ মাজেৰে উঠি অহা সাহিত্য যেতিয়া এনে এক অৱদমিত সমাজৰ হয়, তেতিয়া তাক ‘সাহিত্য’ বুলি স্বীকৃতি দিবলৈও অনেকৰ থেৰোঁগেৰোঁ অৱস্থা। বহুতেই কবলৈ বিচাৰে—এইবোৰ সাংবাদিকতাধৰ্মী লেখা।সাহিত্য নহয়।  তেনেহ’লে ‘সাহিত্য’ৰ সংজ্ঞা কি? এইক্ষেত্ৰতো তেওঁলোকৰ উত্তৰ অস্পষ্ট। সাহিত্যই জীৱনৰ কথা কব লগিব এয়া ঠিক, কিন্তু সি একে আষাৰেই ‘সাহিত্য’ও হ’ব লাগিব, সেয়াও ঠিক। বহুক্ষেত্ৰত দেখা যায়, যিসকলে এনেধৰণৰ ক্ষেত্ৰ বা পৃষ্ঠৰপৰা উঠি অহা সাহিত্যক ‘সাহিত্য’ বুলি স্বীকৃতি দিবলৈ  টান পায়, তেওঁলোকে যিধৰণৰ লেখাক ‘সাহিত্য’ বুলি কয়—সেইবোৰৰ সকলোবোৰেই মানসম্পন্ন সাহিত্যকৰ্ম হয়নে? সৃষ্টিশীল লোক এজনৰ বেলিকা কথাবোৰ আৰু পাক লগা হৈ পৰে। তেৱোঁ নাজানে--কোনবোৰ সাহিত্য, কোনবোৰ নহয়। কিয়নো সাহিত্যৰ বাটটোৰ তেওঁ এজন পথিক, য’ত তেওঁ কণা-মূণাকৈহে গৈ থাকে। এনে ক্ষেত্ৰত নিৰন্তৰ নাকচকৰণে তেওঁক বাট এৰি দিবলৈ বাধ্য কৰে নেকি?এয়া অসম্ভৱ। ভিতৰৰপৰা এহা এচাটি পোহৰে তেওঁক পথ প্ৰদৰ্শন কিৰ গৈ থাকে। 

সাহিত্যৰ বাটেৰে গৈ অনেক জীৱন সত্য এনেকৈ আৱিস্কাৰ কৰা যায়। এনেকুৱা হয়। আচৰিত কথা এয়ে যে, সৃষ্টিশীল জগতৰ একাংশ আধিপত্যবাদীয়ে সাহিত্যত এই প্ৰশ্নবোৰ নাকচ কৰি যাব বিচাৰে। জীৱনৰ কঠিন সত্যৰ সতে অহা এনে অভিজ্ঞতাবোৰ সাহিত্যৰ পাতলৈ উঠি অহাটো নিবিচাৰে। সেইবাবেই যিসকলে অৱদমিত সমাজ এখনৰ অনুচ্চাৰিত কণ্ঠ আৰু সত্যক সাহিত্যলৈ তুলি আনিবলৈ বিচাৰে, অনাবিস্কৃত সত্যক সাহিত্যত প্ৰতিষ্ঠা কৰিব বিচাৰে-তেওঁলোককো একধৰণে নাকচ কৰি যায়, বা কৰি যাব বিচাৰে। তেওঁলোকে তাৰ বাবে সামাজিক মাধ্যমৰ দৰে শক্তিশালী মঞ্চৰো  আশ্ৰয় লয়, এটা অনবৰতে ‘হয়ভৰ’ দি থকা বাহিনীৰ সৃষ্টি কৰে।  নস্যাৎকৰণৰ এই দিশবোৰ লৈ মূৰ ঘমাবলগীয়া একো নাই। কিয়নো এইবোৰ সাময়িক অপপ্ৰচাৰহে। সাময়িক বিভ্ৰান্তি। কিয়নো সাহিত্যই সৰ্বকালে জীৱনৰ মহৎ সত্যকেই প্ৰকাশ কৰি আহিছে।

কিন্তু এটা কথা--গোৱেলচীয় পদ্ধতিৰে মিছা কথা এটাকেই সঁচা বুলি বাৰে বাৰে কৈ থাকিলে, প্ৰতিষ্ঠানিক হোৱা সুবিধাৰে সৃষ্টি কৰি লোৱা অনুগতবাহিনীৰ মাজেৰে বাৰে বাৰে মিছাটোকেই সঁচা বুলি প্ৰচাৰ কৰি থাকিলে সমসায়িক আন বহুতো সৃষ্টিশীল লোক বিভ্ৰান্ত হয়। প্ৰজন্ম বিভ্ৰান্ত হয়। আধিপত্যবাদীয়ে সদায় এইটোৱেই বিচাৰে। সাহিত্যৰ বাটত এনে নিৰন্তৰ অপপ্ৰচাৰে বিশেষভাৱে ক্ষতি কৰে সততাৰে সাহিত্য সৃষ্টি কৰিব বিচৰা আন বহুতৰ।