সাহিত্য আলোচনাৰ এক ভিন্ন দৃষ্টিকোণ

 

 

 

 গ্ৰন্থ- অনুবন্ধ (প্ৰথম প্ৰকাশ -- মাৰ্চ, ২০১৮)

প্ৰকাশক --ক্ৰান্তিকাল প্ৰকাশন, মূল্য -- ২০০ টকা (পকাবন্ধা)

আমাৰ বাবে অসমীয়া ভাষাত লিখা উৎকৃষ্ট গল্পবোৰ পঠনৰ মাজেৰে গল্পসাহিত্যক  বিশষেভাৱে  ভালপাবলৈ  উদ্বুদ্ধ  কৰা গল্পকাৰসকলৰ অন্যতম  আছিল মনোজ কুমাৰ গোস্বামী। তেখেতৰ বিখ্যাত গল্প ‘সমীৰণ বৰুৱা আহি আছে'ৰ নিৰ্মাণ পদ্ধতি বুজিবলৈ চেষ্টা কৰি অনুভৱ কৰিছিলোঁ যে, গল্পটোৰ  নিৰ্মিতিত ‘উপস্থিতি'  আৰু ‘অনুপস্থিতি'-ৰ ধাৰণা  বিশেষভাৱে সক্ৰিয় হৈ আছে। পাঠকৰ তীব্ৰ কৌতূহল স্বত্বেও গল্পত সমীৰণ বৰুৱা কায়িকভাৱে অনুপস্থিত-- তেওঁ তাত নাই। গল্পকাৰে  সমীৰণ বৰুৱাৰ ‘উপস্থিতি' তেওঁৰ কায়িক ‘অনুপস্থিতি'ৰ মাজেৰেই ঘোষণা কৰিছে বুলি পতিয়ন  গৈ আছিলোঁ তেতিয়ালৈকে, যেতিয়া গল্পৰ নিৰ্মিতিৰ কথা কবলৈ গৈ অৰিন্দম বৰকটকীয়ে ক'লে যে,  গল্পত সমীৰণ  বৰুৱাক ‘মিউট' ম'ডত ( mute mode), অৰ্থাৎ নিৰ্বাক কৰি ৰখা হৈছে। গল্পৰ ‘উপস্থিতি' আৰু ‘অনুপস্থিতি'ৰ ধাৰণাৰ দেওনা পাৰ হৈ অৰিন্দম বৰকটকীয়ে দেখুৱাই দিয়া ই ‘মিউট'  ম'ডটোৰে  গ'লে গল্পৰ পঠন আকৌ এবাৰ বিশেষ হৈ উঠে। গল্পটো আৰু এবাৰ আৱিস্কাৰ কৰাৰ সুক্ষ্ম কপাট এখন মুকলি হৈ পৰে। 

 সাহিত্যত সৃষ্টিকৰ্তাৰ বাবে সমালোচক অপৰিহাৰ্য। সাহিত্যৰ পাঠকে ভাবে যে সৃষ্টিকৰ্তাৰ তৃতীয় নয়ন এটা থাকে। সৃষ্টিকৰ্তাই  আকৌ সমালোচকৰ আৰু এটা বিশেষ নয়ন থাকে বুলি ভাবি লয়।আৰু আশা কৰে সমালোচকে  সেই   নয়নৰ আলোকেৰে এদিন তেওঁৰ বাটটোও পোহৰাই তুলিব, তাৰ দ্যুতিৰে তেওঁৰ সৃষ্টিৰ জগতৰ বিস্তাৰ ঘটিব।হয়তো  এইবাবেই ‘সমীৰণ বৰুৱা আহি আছে'  নামৰ গল্পটোত সমীৰণ বৰুৱাক ‘মিউট' হিচাপে আৱিস্কাৰ কৰি পাঠক আকৌ   এবাৰ সমৃদ্ধ হয়। অৰিন্দম বৰকটকীৰ পঠনৰ জগতখন জনাসকলে এই  কথাৰো উমান পায় যে,  বিভিন্ন  বিষয়, ইচ্ছ্যু বা অনুষ্ঠানত নিজৰ উপস্থিতি সাব্যস্ত কৰি ৰখাৰ পিছতো তেওঁ নিজকে বহু সময়ত  অতি প্ৰাসংগিকভাৱে   ‘সমীৰণ বৰুৱা'  নামৰ চৰিত্ৰটোৰ দৰেই ‘মিউট' কৰি ৰাখে । আচলতে, সেই  সময়খিনিত তেওঁ  ‘মিউট'  জগতখনত  বাসো কৰে। ‘মিউট',  কিন্তু প্ৰাসংগিক।  

সাহিত্যত নিজৰ স্থান নিৰ্বাচন কৰি লোৱাৰ বাবেই লেখা-মেলাৰ বিশাল পৃথিৱীখনৰ ভিতৰত একেলগে  থকা  বহুকেইখন জগতত অৰিন্দম বৰকটকীয়ে বিচৰণ  কৰে। আৰু প্ৰয়োজন বুজি  নিজৰ  দায়িত্ব  বিস্তাৰ কৰি  লয়। অসমৰ উচ্চপৰ্যায়ৰ সাহিত্য আলোচনী ‘প্ৰকাশ'ৰ  সম্পাদনাৰ দায়িত্বত থকাৰ  সময়ত  এগৰাকী সম্পাদক হিচাপে অৰিন্দম বৰকটকীৰ ভূমিকা  সকলোৰে চকুত পৰিছিল। সুদক্ষ সম্পাদকে লেখকৰ বৌদ্ধিক সত্তাৰ প্ৰতিপালন কৰিব জানে।  সি এনে এটি কলা য'ত হৰিষ আৰু বিষাদ একেলগে থাকে। সৃষ্টিশীল সত্তাৰ মান-অভিমান  আৰু   অহং ভাৱৰ জেওৰা-জপনা পাৰ হৈ ভিতৰৰ জগতখনলৈ প্ৰৱেশ কৰি সৃষ্টিৰ বাবে  নিৰন্তৰ  তাগিদা  দি এজাক  লেখকক টগ্ বগ্  কৰি ৰখাৰ  পৰিবেশ  এটাৰ  সৃষ্টি কৰা-- আৰু তাৰ হৰিষ আৰু বিষাদবোৰ নিজৰ  ভিতৰত  প্ৰতিপালন কৰি নিজে উত্তৰণৰ বাটেৰে যোৱাৰ লগতে লেখকক  বৌদ্ধিক  নিৰাপত্তা  দিব  পৰাজনেই   প্ৰকৃত সম্পাদক।বৰ্তমানে তেওঁৰ মূখ্য সম্পাদনাত অসমৰ নবীন কবিৰ বাবে নগাঁৱৰপৰা তিনিমিহীয়াকৈ  প্ৰকাশিত হৈ থকা ‘যাত্ৰা'  নামৰ কাব্য আলোচনীখন নবীন লেখকৰ প্ৰতি তেওঁৰ দায়বদ্ধতাৰ অন্যতম প্ৰমাণ। লক্ ডাউনৰ সময়তো এইখন মঞ্চই  প্ৰযুক্তিৰ উপযুক্ত ব্যৱহাৰ কৰি কবিতাৰ পঠন  আৰু  প্ৰৱীণ-নবীনৰ  অপূৰ্ব সংগমেৰে  কাব্য আলোচনাৰ এক ৰুচিসন্মত পৰিবেশ জীয়াই  ৰাখিছে। আচৰিত হ’বলগীয়া নাই যে,  জাতি আৰু ভাষাৰ প্ৰশ্ন  জড়িত হৈ থকা স্পৰ্শকাতৰ বিষয়বোৰত তেওঁ নিজৰ দায়িত্ব বিস্তাৰ কৰি ৰাজপথলৈয়ো নামি  আহিছে,   লেখককূলৰ  ৰাজপথৰ সংগ্ৰামৰ বৌদ্ধিক নেতৃত্ব দিছে।দায়িত্ব পালন কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অৰিন্দম  বৰকটকীক  কেতিয়াও অজুহাত দিয়া দেখা নাযায়,  অথবা কৰবাত আন্তৰিকতাহীনভাৱে উপস্থিত থকাও দেখা নাযায়।প্ৰজন্মৰ  প্ৰতি  দায়িত্ব তেওঁৰ  আছে,  তাক পালন কৰাত কৃপণালি নকৰে, কিন্তু প্ৰয়োজনসাপেক্ষে কঠোৰ।বিশেষকৈ  সৃষ্টিশীল লোকৰ সংহতিৰ ক্ষেত্ৰত, লাগিলে সি ৰাজপথৰ প্ৰতিবাদৰ ভাষাই হওক।গতিকে মঞ্চ সদায় নিস্কলুষ,  সৃষ্টিশীলতাৰ সতে জড়িতসকলৰ বাবে  সুৰক্ষিত। নিজকে  ‘মিউট'   কৰি ৰাখি এনে  বহু  কামৰ  হৰিষ  আৰু বিষাদৰ অভিজ্ঞতা  লবলৈ  তেওঁ  সাজু। 

 এনে এক সাহিত্য  সমালোচকৰ  সমালোচনাৰ  দৰ্শন আলোচনা  কৰাৰ সময়ত  ব্যক্তিসত্তাৰ এই  দিশবোৰো আমি গুৰুত্ব দিওঁ,  এইবাবেই যে,  সমালোচনাৰ শব্দবোৰতো ব্যক্তিসত্তাৰ এইবোৰ দিশৰ প্ৰভাৱ পৰিছে। ২০১৮-চনত প্ৰকাশিত নিৰ্বাচিত সাহিত্য সমালোচনাৰ গ্ৰন্থ ‘অনুবন্ধ'ত সাহিত্য সমালোচক হিচাপে অৰিন্দম বৰকটকীৰ প্ৰস্তুতি, দৰ্শন আৰু  সিদ্ধান্তবোৰ একেসময়তে স্পষ্ট হৈ উঠিছে। সাহিত্যৰ সমালোচনাৰ ক্ষেত্ৰত তেওঁ নিজৰ এটা  দৰ্শনেৰে লেখকৰ জগতলৈ সোমাব খোজাৰ বিপৰীতে ভিতৰলৈ গৈ লেখকৰ দৰ্শন আৱিস্কাৰ কৰি তাৰ আধাৰত লেখকে সাহিত্যলৈ দিয়া নিৰ্যাস  আবিস্কাৰ কৰাৰহে বেছিকৈ পক্ষপাতী।এজন পৰ্যটকৰ দৰে নহয়,  পৰিব্ৰাজকৰ দৰে তেওঁ  নিষ্ঠাসহকাৰে বিচৰণ কৰে, আৰু সমল বোটলে। গতিকেই তেওঁৰ সমালোচনাত  উদ্ভাসিত হয় লেখকৰ ভিন্ন ভিন্ন জগতৰ ভিন্ন ভিন্ন দৰ্শন।ইয়াত একঘেয়ামি  নাই।তত্বৰ অনাহক দপদপনিবোৰ তেওঁ বিশ্বাস নকৰে, যদিওবা তত্ব  সাৰথি হিচাপে থাকে,  কিন্তু চালক তেওঁ নিজে--বোধ,  উপলব্ধি, সমাজ বাস্তৱতাৰ বিশ্লেষণৰ লগতে বক্তব্য আৰু লেখক সম্পৰ্কে সিদ্ধান্তও নিজা।   

 ক্ৰান্তিকাল প্ৰকাশনে প্ৰকাশ কৰা ‘অনুবন্ধ'  ২৭০ পৃষ্ঠাৰ এখন মেটমৰা সম্ভাৰৰ গ্ৰন্থ য'ত  আছে উনৈশজন কবিৰ  লগতে দুজন গল্পকাৰৰ সাহিত্যৰ সমালোচনা, চাৰিজন বিশিষ্ট ব্যক্তিৰ সাক্ষাতকাৰ আৰু লগতে কবিতা বিষয়ক  পাঁচখন ৰচনা। উনৈশ গৰাকী কবিৰ ভিতৰত এগৰাকী মহিলা কবি ৰশ্মিৰেখা বৰাৰ কবিতাৰ সমালোচনাই   সংকলনটোত  স্থান পাইছে, যি নিজে এগৰাকী গল্পকাৰো।

‘অনুবন্ধ' ৰ কবিতাৰ বিষয়ক সমালোচনাত স্থান পোৱা বিশিষ্ট  কবিসকল হৈছে  কবীন ফুকন,  জ্ঞান পূজাৰী, বিপুলজ্যোতি শইকীয়া, নীলিম কুমাৰ,  জীৱন নৰহ, ৰাজীৱ বৰুৱা, হেমাংগ দত্ত, ৰশ্মিৰেখা বৰা, বিজয় শংকৰ বৰ্মন, কমল কুমাৰ তাঁতী।  সংকলনৰ গল্প সাহিত্য সমালোচনাত স্থান পাইছে দুগৰাকী গল্পকাৰে, আৰু তেওঁলোক হৈছে   ক্ৰমে মনোজ কুমাৰ গোস্বামী  আৰু মৌচুমী কন্দলী।  বৰকটকীয়ে  ‘আকৌ পঢ়াৰ অনুভৱ'  বুলি  আন এক শিতানত  কবি চন্দ্ৰকুমাৰ, কবি বেজবৰুৱা,   হেম বৰুৱাৰ কবিতা, বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্টাচাৰ্যৰ কবিতা, অজিৎ  বৰুৱাৰ কবিতা, সৌৰভ চলিহাৰ গল্প, কবি নীলমনি ফুকন আৰু কবি ভবেন বৰুৱাৰ কবিতাৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিছে। সাক্ষাৎকাৰ শিতানত চাৰিজন প্ৰবীণ আৰু দিগ্ গজ  ব্যক্তিত্ব নীলমনি ফুকন, নগেন শইকীয়া, ড০ হীৰেন গোহাঁই আৰু গল্পকাৰ  অপূৰ্ব শৰ্মাৰ সাক্ষাতকাৰ সন্নিবিষ্ট কৰা হৈছে। সংযোজন শিতানৰ ৰচনাকেইখন হৈছে  ক্ৰমে -- কবিতাত লোকজীৱন, আশীৰ দশকৰ কবিতা, কবিতাত সমাজ আৰু সহৃদয়তা,  নতুন কবিতাঃ নতুনৰ কবিতা(ক) আৰু নতুন কবিতাঃ নতুনৰ কবিতা (খ) ।

 সংকলনৰ প্ৰথমটি সমালোচনা প্ৰয়াত কবীন ফুকনৰ কবিতাৰ সমালোচনাৰে  আৰম্ভ  হৈছে।   কবলৈ  গ'লে,  এই  সমালোচনাত অৰিন্দম বৰকটকীয়ে সাধাৰণতে পাঠকে মূলত ৰমন্যাসিক আৰু  লীৰিক্যেল  কবিতা লিখা বুলি ভাবি  লোৱা কবীন ফুকনৰ কবিসত্তাক নতুনকৈ উন্মোচিত কৰিছে কবিৰ গভীৰ জীৱনবোধ, লোক জীৱনৰ প্ৰতি থকা শ্ৰদ্ধা, কবিতাত জীৱন জিজ্ঞাসাৰ দ্বন্দ, কবিতাসমূহৰ ব্যঞ্জণা আৰু মননৰ নতুন তাৎপৰ্যৰে।অসমীয়া কবি আৰু পাঠকৰ সন্মুখত কবীন ফুকনৰ কবিতাৰ বিষয়ে কবলৈ গৈ তেওঁ কৈছে--“কিন্তু ভাৱৰ মাধুৰ্যতাতে তেওঁৰ কবিতা শেষ নহয় --মাধুৰ্যতাৰেও তেওঁ কঢ়িয়াই আনে যন্ত্ৰণা, সমস্যা, আধুনিক দগ্ধ হদয়ৰ প্ৰতিচ্ছবি,  কাৰণ তেওঁৰ কবিতা তীক্ষ্ন  মনন আৰু বোধ সংশ্লেষণ, সাদৃশ্যৰ মাজত বৈসাদৃশ্য আৰু  বৈসাদৃশ্যৰ মাজৰ সাদৃশ্য বিচৰাৰ বিজ্ঞানসুলভ উদ্দীপনা  আৰু মানুহৰ মনৰ ভিতৰলৈ অনুসন্ধানী আৰু বন্ধনযুক্ত অভিযান।”  তেওঁ আকৌ কৈছে--“জীৱন আকূতিৰ অনুপস্থিতিত আধুনিকতাৰ উন্মেষ নহয় বুলি তেওঁৰ কবিতাই প্ৰমাণ কৰিলে।”  এনেবোৰ উপলব্ধিয়ে কবীন ফুকনৰ কবিতাকেই নতুন তাৎপৰ্য দিয়া নাই,  বৰং কাব্য সমালোচনাৰ বাবে সমালোচকৰ প্ৰস্তুতিৰ বিষয়েও আমাক জানিবলৈ দিছে।সেইদৰে সমকালীন অসমীয়া কবিসকলৰ মাজৰ এগৰাকী অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ কবি জ্ঞান পূজাৰীৰ কবিতাৰ বিশ্লেষণ সংকলনটোৰ আন এক সম্পদ। জ্ঞান পূজাৰীৰ কবিতাৰ বিষয়ে কবলৈ গৈ তেওঁ কৈছে -- “প্ৰায়সকল অসমীয়া কবিয়ে  দ্বিধা, দ্বন্দ, সংশয়, আৰু সন্ত্ৰাসৰ  পৃথিৱীখন মাজত  জীৱনৰ প্ৰাচুৰ্যৰ সন্ধান কৰে। জ্ঞান পূজাৰীয়ে  দ্বিধা, দ্বন্দ, সংশয়, আৰু সন্ত্ৰাসক কাব্যৰ মৰ্যদা দিয়ে। সঁচা অৰ্থতেই এইজন কবিয়ে জুইৰ সতে ধেমালি কৰে।”  সাহিত্যৰ  প্ৰতি একধৰণৰ দায়িত্ব অনুভৱ কৰা বাবেই আশীৰ দশকৰ বিস্ময়কৰ কবি বিপুলজ্যোতি শইকীয়া,  যি মহাবিদ্যালয়ত  অধ্যয়ন কৰি থকাৰ সময়তেই কবিতাত জীৱন পাৰ হৈ মহাজীৱনক স্পৰ্শ কৰাৰ বিৰল অনুভুতিৰে পাঠকক মন্ত্ৰমুগ্দ্ধ কৰি পৰৱৰ্তী সময়ত প্ৰায় নীৰৱ হৈ পৰিছে,  আৰু আন এজন প্ৰায় হেৰাই যোৱা কবি হেমাংগ দত্তৰ কবিতাৰ দুটিকৈ মননশীল সমালোচনা সন্নিবিষ্ট কৰিছে-- যাতে পাহৰণিৰ গৰ্ভত এই কবিতাবোৰ হেৰাই নাযায়।   

সংকলনত সন্নিবিষ্ট হোৱা প্ৰতিগৰাকী লেখকৰ  সমালোচনাৰ মূল্যায়ন  কৰাটো এই নাতিদীৰ্ঘ আলোচনাত সম্ভৱ   নহয়। তথাপি সমকালীন সাহিত্যিকসকলৰ ক্ৰমে মৌচুমী কন্দলীৰ  গল্প, জীৱন নৰহ,  নীলিম  কুমাৰ, বিজয় শংকৰ বৰ্মন,  ৰাজীৱ বৰুৱা, ৰশ্মিৰেখা বৰাৰ কবিতাৰ বিশ্লেষণত সমালোচকৰ তীব্ৰ  সংবেদী মননে  আমাক আশ্বস্ত  কৰিছে। সমালোচক এগৰাকীয়ে সমকালীন বিশ্বসাহিত্যৰ ধাৰাবোৰ জনাৰ দক্ষতা আহৰণ কৰিব লাগিব  বুলি থকা সাধাৰণ ধাৰণাৰ বিপৰীতে একে সময়তে তেওঁ কিমান পৰিমাণৰ এগৰাকী  দীক্ষিত আৰু মনোযোগী পাঠকো হব  লাগিব সেই কথা এই সমালোচনাবোৰ পঢ়িলে উপলব্ধি কৰিব পাৰি। আচৰিত কথা যে, কবিতাৰ কথা কবলৈ গৈ কেতিয়াবা তেওঁ নিজেও চিত্ৰকল্প নিৰ্মাণ কৰি তুলিছে। উদাহৰণস্বৰূপে, জ্ঞান পূজাৰীৰ কবিতাৰ বিষয়ে আলোচনা কৰোঁতে তেওঁ  নÍব্বৰ দশকৰ কবিসকলৰ কবিতাৰ প্ৰসংগ টানি এনেদৰে কৈছে--“কিন্তু নব্বৈ  দশকৰ বহুতো কবিৰ কবিতা যেতিয়া গাইগুটীয়াকৈ ভাল লাগে, অথচ সংকলনত পাত লুটিয়ালে একেটা কবিতাকেই পঢ়ি থকা যন লাগে, তেতিয়া ভাৱ হয় ভাষাৰ প্ৰতি সাংঘাটিক মোহে  ভাৱৰ গুৰুত্ব নোহোৱা কৰিছে, নে সামাজিক সমৃদ্ধিৰ পৰিৱৰ্তে  আত্মদীপোভৱৰ পথ লোৱাৰ বাবে কবিতাই  ব্যক্তিকেন্দ্ৰিকতাৰ পৰিধিত আৱদ্ধ হৈ পৰিছে। ফলশ্ৰুতিত সফলতাৰ বিন্দুতো বহুতো প্ৰতিভাবান কবিৰ কবিতা একেটা ঘৰৰ বহুতো কোঠালি হ'ল, কিন্তু বহুতো খিৰিকীৰ সম্ভাৱনা ন'হল।” নকলেও হ’ব অৰিন্দম বৰকটকীয়ে কোৱা এই ‘বহুতো  খিৰিকী' আধুনিক কম্পিউটাৰৰ ‘উইণ্ড'  প্ৰগ্ৰেমৰ সেই অনন্ত সম্ভাৱনাৰ খিৰিকীবোৰৰ মেটাফৰ,  য'ত প্ৰতিখন খিৰিকীয়েই আমাৰ বাবে কঢ়িয়াই আনে বিস্ময়, থৰ থৰ কৌতূহল, নজনাক জনাৰ অনন্ত হেঁপাহৰ অফুৰন্ত সম্ভাৱনাবোৰ।সাহিত্যৰ সমালোচনাত এজন সমালোচকে সৃষ্টি কৰা এনে মেটাফৰৰ সাক্ষাৎ আমাৰ বাবেও  বিস্ময়কৰ। এই বিস্ময় স্বত্বেও কাব্য সমালোচনাৰ কিছু সীমাবদ্ধতাও চকুত নপৰা নহয়। ‘অনুবন্ধ'ত  সন্নিবিষ্ট হোৱা একে বয়সৰ দুটা পৃথক ধাৰাৰ দুগৰাকী কবি ক্ৰমে বিজয় শংকৰ বৰ্মণৰ কবিতাৰ বিশ্লেষণত দেখা  পোৱা  প্ৰগলভতা আৰু  সুক্ষ্মাতিসুক্ষ্ম কাৰুকাৰ্যবোৰ কমল কুমাৰ তাঁতীৰ কবিতাৰ বিশ্লেষণত  দেখিবলৈ পোৱা হোৱা নাই। এয়া ইচ্ছাকৃত নহয়, বৰং সমালোচকৰ সীমাবদ্ধতাহে,  যাক  অনাগত সময়ত তেওঁ অতিক্ৰম কৰি  যাব  বুলি আশা কৰিব পাৰি, যিহেতু অৰিন্দম বৰকটকীৰ সমাজ বাস্তৱতাৰ বিশ্লেষণৰ দক্ষতাও অপূৰ্ব। সাহিত্যৰ সমালোচনালৈ  তাক  নিঃসংকোচে আনিলেই হ'ল।‘ নতুন কবিৰ কবিতা' শিতানত তেখেতে ‘কথন'  নামেৰে সংকলন এটি প্ৰকাশৰ পিছতে নীৰৱ হৈ পৰা জ্যোৎস্না কলিতাৰ লগতে কবিতাত নিজৰ শৈলীৰে  জিলিকি  উঠা,  অথচ সঘনে নাম উচ্চাৰিত নোহোৱা সমুদ্ৰ কাজল শইকীয়াৰ কবিতাৰ বিষয়ে উল্লেখ কৰিছে। 

সাহিত্যৰ ঐতিহ্যৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধাশীল অৰিন্দম বৰকটকীয়ে লক্ষ্মীনাথ বেজবৰুৱা, চন্দ্ৰকুমাৰ আগৰৱালা, বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্টাচাৰ্য,  হেম বৰুৱা বা অজিৎ বৰুৱা, হীৰেন ভট্টাচাৰ্য, নীলমনি ফুকনৰ কবিতালৈ পুনৰ এবাৰ  ভূমুকি  মাৰি চাইছে।বিশেষকৈ বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্টাচাৰ্যৰ কবিতাৰ অৱলোকনে গ্ৰন্থৰ সৌন্দৰ্য বৃদ্ধি কৰিছে এইবাবেই যে,  উপন্যাসিক বীৰেন্দ্ৰ কুমাৰ ভট্টাচাৰ্যৰ বৃহৎ কলেৱৰটিৰ আঁৰত কবিজন প্ৰায়েই উপেক্ষিত হৈ ৰয়।অৰিন্দম বৰকটকীৰ কাব্য সমালোচনাৰ দক্ষতাই বাবেই এই কবিসকলৰ কীৰ্তি আকৌ এবাৰ সমুজ্জল হৈ উঠিছে। অৱশ্যে এই শিতানত থকা  সৌৰভ কুমাৰ চলিহাৰ প্ৰেমৰ গল্প সম্পৰ্কীয় ব্যতিক্ৰমী ৰচনাখন আন কেইখনৰ দৰে আটোম-টোকাৰি  হোৱা নাই।

অৰিন্দম বৰকটকীযে  দীৰ্ঘসময় ধৰি অসমৰ  সাহিত্য  আৰু   সমাজজীৱনত পোহৰ পেলোৱা  এলানি ব্যক্তিত্বৰ পদ্ধতিগত ভাৱে সাক্ষাতকাৰ গ্ৰহণ কৰি আহিছে। সমকালীন সাহিত্য জীৱনক  প্ৰভাৱিত কৰা চাৰিজনকৈ  ব্যক্তিৰ সাক্ষাতকাৰৰ অন্তৰ্ভুক্তিয়ে গ্ৰন্থখন সমৃদ্ধ কৰিছে।এই সাক্ষাতকাৰবোৰ পঠনৰ মাজেৰেও সমালোচকগৰাকীৰ জীৱন জিজ্ঞাসাৰ লগতে এই ব্যক্তিকেইগৰাকীৰ সৃষ্টিৰাজিৰ সতে তেওঁৰ গভীৰ পৰিচিতিৰ আন এটি দিশ উন্মোচিত হৈছে।  সময়ত এই সাক্ষাতকাৰবোৰো সাহিত্যৰ ইতিহাসৰ  অন্যতম  সম্পদৰূপে পৰিগণিত  হবগৈ।

অৰিন্দম বৰকটকী এই সময়ৰ সেইজন সাহিত্য সমালোচক--যি এজন লেখকে  সৃষ্টি  কৰা শব্দবোৰক বিশ্বাস কৰাৰ উপৰিও সামগ্ৰীকভাৱে লেখকৰ সংহতিতো বিশ্বাস কৰে। সাহিত্যৰ সমালোচনা তেওঁৰ বাবে মাথোন এটা  পেশা অথবা কৰি ভাল পোৱা কাম নহয়--তেওঁ দায়িত্ব সহকাৰে এই  কামটোক এটা কলাৰ পৰ্যায়লৈ লৈ যাবলৈ চেষ্টা কৰিছে। সাহিত্যৰ পঠনৰ সময়ত তেওঁ হৈ উঠে মানৱিক, অত্যন্ত দৰদী। কেৱল মগজুৰে নহয়, এখন  হৃদয় লৈ তেওঁ লেখকৰ শব্দবোৰ পঢ়ে,  অসীম ধৈৰ্যৰে,  একধৰণৰ বিৰল সংবেদনাৰে--লাগিলে লেখক নতুনেই হওক, প্ৰবীনেই হওক,  প্ৰতিষ্ঠিতই হওক বা কোনেও চিনি নোপোৱা এজনেই হওক।তেওঁ সময় দিয়ে।প্ৰায় সকলোবোৰকে তেওঁ ব্যক্তিগতভাৱে চিনিও পায়— সম্ভৱক্ষেত্ৰতঃ পঢ়ি উঠি এটা বাৰ্তা  দিয়ে।অসমৰ অস্ত্ৰ-সংঘাতৰ পৰিস্থিতিৰ ওপৰত তেওঁ  উগ্ৰপন্থী সদস্যসকলকে ধৰি সৃষ্টিশীল লোকসকলে লিখা যিমানবোৰ সৃজনীমূলক লিখনি, প্ৰতিবেদন, টোকা আদি পঢ়িলে, হয়তো নিজে সৃষ্টিশীল লেখক হোৱাহেঁতেন অস্ত্ৰ-সংঘাতৰ পৰিণতিৰ অসমীয়া সাহিত্যৰ প্ৰামাণ্য  উপন্যাসখন তেওঁৰ কলমৰপৰাই ওলালেহেঁতেন। অসমীয়া ভাষাত লিখা এটা ভাল কবিতাৰ বাবে, এটা ভাল গল্পৰ  বাবে বা এখন ভাল উপন্যাসৰ বাবে ইমান আকূলতাৰে অপেক্ষা কৰা সমালোচক আন ভাষাৰ সাহিত্যত পাবলৈ  আছেনে নাই,   জনা নাযায়। অসমীয়া  ভাষাৰ লেখকসকল এই ক্ষেত্ৰত ইমানেই  ভাগ্যবান। সমকালীন বিশ্ব-সাহিত্যৰ তেওঁ এজন অনুৰাগী পাঠক, আৰু অসমীয়া সাহিত্যতো  কামনা কৰে তেনেধৰণৰ  সৃষ্টি। সেইবাবেই  একে সময়তে সমকালীন সৃষ্টিশীল সত্তাবোৰ প্ৰতিপালন কৰাটো নিজৰ কৰণীয় বুলি বিশ্বাসো কৰে।অৰিন্দম বৰকটকীৰ সমালোচনা  পঢ়ি উঠি এনে অনুভৱ হয় যে,  তেওঁ লেখকৰ অন্তৰৰ জগত একোখনো আন বহু সমালোচকৰ তুলনাত  ইৰ্ষণীয়ভাৱে  বেছিকৈ  জানে,  আৰু জনাৰ আনন্দৰ নিৰ্যাস লেখকে সৃষ্টি কৰা শব্দৰ মাজেৰে নিজে উপভোগ কৰে। ভাষা-সাহিত্যৰ ঐতিহ্যক অন্তৰৰ গভীৰৰপৰা  ভাল  পাব নোৱাৰিলে কেৱল  লেখকে সৃষ্টি কৰা শব্দৰ মাজেৰেই এজন সমালোচক ইমান গভীৰলৈ যাব পৰাটো সম্ভৱ নহয়। হয়তো সেইবাবেই অৰিন্দম বৰকটকী  নামটো  প্ৰতিজন তৰুণ লেখকৰ  বাবে এটি ভাৰসাৰ  নাম,  তৰুণ কবি অথবা  গল্পকাৰ নিশ্চিত যে,  লেখা  সমলোচকৰ দৃষ্টিৰপৰা  আঁতৰি থকা নাই। লেখকে স্থাপনা কৰা এই ভাৰসা বা সংযোগৰ বাবেই সমকালীন বহু সমালোচকৰ ৰসহীন, যান্ত্ৰিক ভাষাৰ  বিপৰীতে অৰিন্দম বৰকটকীৰ সমালোচনাৰ ভাষা আৰু আলাপবোৰ জীৱন্ত,  মানৱিক। লেখকৰ উত্তৰণৰ বাবে তেওঁ  অপেক্ষা কৰিব জানে, কোনো লৰালৰি নাই।এগৰাকী নিৰ্মোহ  সমালোচক হোৱাৰ পিছতো তেওঁৰ সমালোচনাত  লেখক এজন  তেজে-মঙহে পাঠকৰ  কাষলৈ  গৈ  পায়।   

 কিন্তু ইমানবোৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ পিছতো ‘অনুবন্ধ'ই কিছুমান গুৰুতৰ সীমাবদ্ধতা চেৰাই যাব  নোৱাৰিলে।  কিয়নো দুটাকৈ গল্প সমালোচনা, সৌৰভ কুমাৰ চলিহাৰ প্ৰেমৰ গল্পৰ ওপৰত লিখা  ৰচনাখন,   গল্পকাৰ  অপূৰ্ব  শৰ্মাৰ সাক্ষাতকাৰ, ড০ হীৰেন গোহাঁই  আৰু নগেন শইকীয়াৰ সাক্ষাতকাৰটি বাদ দিলে ‘অনুবন্ধ'ক মোটামুটিভাৱে  এটা কাব্য-সমালোচনাৰ সংকলন বুলিবহে পাৰি। অৰিন্দম বৰকটকীৰ কথাশিল্পৰ পঠনৰ প্ৰতি  আগ্ৰহ  কবিতাৰ পঠনতকৈ কোনো গুণে কম নহয়। তেখেতৰ কথাশিল্পৰ সমালোচনাও কাব্য সমালোচনাৰ  দৰেই  প্ৰগলভ আৰু   নতুন উপলব্ধিৰে ভৰা। সমাজ বাস্তৱতাক লৈ সৃষ্টি হোৱা কাহিনীকথনে  তেওঁকো অতিকৈ  আকৰ্ষিত কৰে।   তেনেহ'লে কথাশিল্পক গুৰুত্বসহকাৰে লৈ লেখা-মেলা কৰা সমসাময়িক গল্পকাৰ আৰু ঔপন্যাসিকসকলৰ সৃজনীশীল  কামে তেখেতৰ সাহিত্য সমালোচনাত কিয় যথোপযুক্ত স্থান পাব পৰাকৈ সক্ষম ন'হল? ‘অনুবন্ধ'ত অসমীয়া            কথাশিল্পৰ উপযুক্ত প্ৰতনিধিত্বিৰ অভাৱে সাহিত্যৰ মানসম্পন্ন ৰূপকাৰসকলক নিশ্চয়েই সংশয়ৰ মাজলৈ ঠেলি  দিয়া নাই। বৰং,  সমালোচনা সাহিত্যত তেওঁলোকৰ  অনুপস্থতিয়ে সমালোচকৰ সীমাবদ্ধতাকেহে প্ৰতীয়মান  কৰিছে।  সামগ্ৰীকভাৱে কাব্য সমালোচনাৰ এক অনুপম দলিল হৈও কথাশিল্পক উপযুক্ত স্থান দিব নোৱাৰৰ দোষৰপৰা  গ্ৰন্থখন মুক্ত হব পৰা নাই। 

 ইয়াৰ লগতে ‘অনুবন্ধ'ৰ সমালোচনামূহৰ  পঠনে  আমাৰ মনলৈ আন এক  দুচিন্তাও  কঢ়িয়াই  আনিছে --  যি দুচিন্তা আহিছে সাহিত্যত লিংগীয়  প্ৰতিনিধিত্বৰ দৃষ্টিকোণৰপৰা। সমকালীন  অসমীয়া সাহিত্যৰ জগতখনত মহিলা কবি, গল্পকাৰ পন্যাসিকসকল কেৱল সংখ্যাগত দিশৰপৰাই নহয়, গুণগত দিশৰপৰাও সমানেই  চকুত  পৰা। অথচ এজন সমালোচকৰ দৃষ্টিত তেওঁলোক ক'ত যে হেৰাই যায়! ‘অনুবন্ধ'ও ইয়াৰ ব্যতিক্ৰম ন'হল। অৰিন্দম বৰকটকীয়ে  এয়া ইচ্ছাকৃতভাৱে নিশ্চয়েই কৰা নাই,  কিয়নো সাহিত্যত লিংগীয় বৈষম্যৰ দৰে ক্ষুদ্ৰ চিন্তা তেওঁৰ চিন্তাৰ পৰিধিৰ বাহিৰত বুলিয়েই জানো।কিন্তু কেনেবাকৈ হলেও অলেখ মানবিশিষ্ট সমালোচনাৰে ভৰা গ্ৰন্থখনিত এই দিশটোৰ  প্ৰতিফলন   ঘটিছে।  আৰু   আমি  তাক   আওকাণ কৰিব পৰা নাই। অসমীয়া গল্প আৰু  উপন্যাসৰ ক্ষেত্ৰলৈ অনবদ্য অৱদান আগবঢ়াই যোৱা  অথচ  সমালোচকৰ  সুদৃষ্টি   আকৰ্ষণ কৰিবলৈ  সক্ষম নোহোৱা  তিলোত্তমা  মিশ্ৰ, স্বৰ্ণলতা বৰা,  ফুল গোস্বামী,  মনোৰমা দাস মেধিৰ দৰে বিশিষ্ট কথাশিল্পীসকলৰ সাহিত্যকৰ্মক সমালোচনা সাহিত্যই যথাযথ মৰ্যদা দিব নোৱাৰাটো অসমীয়া সাহিত্যৰ বাবে দুখদায়ক অভিজ্ঞতা বুলিহে ক’ব  লাগিব। সমালোচনা সাহিত্যক জীৱনৰ এক  দায়িত্ব  ৰূপে লোৱাৰ সময়ত  এজন   সমালোচকে সাহিত্যৰ  লিংগীয়   দিশবোৰলৈ দিশবোৰলৈ খেয়াল ৰখা এইবাবেই  প্ৰয়োজন  যে,  অসমীয়া সহিত্যত  সমকালীন  নাৰী  সাহিত্যিকৰ কৰ্মৰাজি এতিয়া আৰু গুণগত দিশেৰে  সমালোচকে  উলাই কৰিব পৰা  অৱস্থাত নাই। হাজাৰ প্ৰতিবন্ধকতা নেওচি তেওঁলোক আগবাঢ়ি গৈছে।তেওঁলোকৰ সাহিত্য কোনোমতেই ‘কোটা'ৰ ভিতৰৰ সাহিত্যচৰ্চা নহয়।সমালোচকৰ নীৰৱতা, সন্তানৰ লালন-পালনৰ দায়িত্বৰ লগতে পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজব্যৱস্থাৰ  আওতাত বিভিন্ন দ্বন্দৰ সতে অহৰহ মোকাবিলা কবিলগীয়া হোৱা পৰিবেশৰ বাবে প্ৰেৰণাদায়ী  সঞ্জীৱনীৰ অভাৱত বহুতো নাৰী সাহিত্যিকৰ জীৱন আদবাটত মৰহি  যায়।ই এক বাস্তৱতা। তাৰ মাজতো যিসকল অৱশেষত  উজলি  উঠেগৈ, তেওঁলোকক অন্ততঃ সমালোচক এজনে স্বীকৃতি দিয়া উচিত। এয়া  এক  দায়িত্বও।আশা কৰিব পাৰি যে,  সমকালীন  সমালোচকে  প্ৰাপ্যৰপৰা   বঞ্চিত  কৰি ৰাখিলেও ভবিষ্যতৰ গৱেষক,  সমালোচকে এই  মহীয়সী নাৰী সাহিত্যিকসকলৰ কৰ্মৰাজিক  নিশ্চয় সন্মান জনাব।   

এই সীমাবদ্ধতাসমূহ আঙুলিয়াই দিয়াটো জৰুৰী, কিয়নো ‘অনুবন্ধ'ৰ মাজেৰে সমকালীন সাহিত্য বিচাৰত সমালোচকৰ এক দৰ্শন পোহৰ হৈ উঠিছে, য'ত সমালোচকে পূৰ্বৰ তুলনাত অধিক স্বাধীনতা লৈছে আৰু আত্মবিশ্বাস লাভ  কৰিছে। সন্মুখত এক দীঘলীয়া বাট  আছে, যি জটিল আৰু কণ্টকাকীৰ্ণ। এতিয়াৰপৰা সমালোচকে নিজকেই প্ৰত্যাহ্বান দি,  নিজৰ সীমাবদ্ধতা ভাঙি আগুৱাব লাগিব।  ন ন ক্ষেত্ৰত বিচৰণ সম্ভৱ কৰি তুলিব পাৰিব লাগিব। অন্যথা,  তেখেতে  জ্ঞান পূজাৰীৰ কবিতাত নব্বৈৰ দশকৰ বহুতো কবিৰ কবিতা সফলতাৰ বিন্দুত উপনীত হৈও  বহুতো সম্ভাৱনাৰ খিৰিকী হোৱাৰ  পৰিৱৰ্তে  একেটা ঘৰৰ বহুতো কোঠালি হোৱাৰ যি অপৰূপ  চিত্ৰকল্প নিৰ্মাণ কৰিছে,   সেই  চিত্ৰকল্পয়েই কালান্তক বাস্তৱ হৈ তেওঁকো সীমাবদ্ধ  কৰি পেলাব। সমালোচনাৰ ন ন ক্ষেত্ৰলৈ  নিজৰ  দৃষ্টি প্ৰসাৰিত কৰিব নোৱাৰিলে  অৰিন্দম  বৰকটকীৰ সমালোচনাও  সাহিত্যৰ  নতুন  নতুন ৰ'দৰ খবৰবোৰ   কঢ়িয়াই অনা  কম্পিউটাৰৰ ‘উইণ্ড'  প্ৰগ্ৰেমৰ  অলেখ  অযুত  খিৰিকীৰ পৰিৱৰ্তে  একেটা  ঘৰৰ অনেক কোঠালিহে   হবগৈ--যাক তেওঁ  অতদিনে সন্মুখৰপৰা বৌদ্ধিক নেতৃত্ব দি অহা সমকালীন  প্ৰজন্মই  আশা নকৰে। কিন্তু এই সীমাবদ্ধতাই গ্ৰন্থখনে সাঙুৰি লোৱা সাহিত্যিককলৰ কৰ্মৰাজিৰ মননশীল সমালোচনাৰ ক্ষেত্ৰত অৰিন্দম বৰকটকীৰ নিষ্ঠা,  একাগ্ৰতা আৰু দীঘলীয়া প্ৰস্তুতিৰ পৰা  আহৰিত তেওঁৰ  সাহিত্য-সমালোচনাৰ দৰ্শনৰ  মূল্যায়নৰ সামান্যতমো হেৰ-ফেৰ ঘটাব পৰা নাই। বৰং কব পাৰি যে,   ‘অনুবন্ধ'  সাম্প্ৰতিক  সময়ৰ সমালোচনা সাহিত্যৰ এক মূল্যবান দলিল। সাহিত্যক গভীৰভাৱে লোৱাসকলৰ বাবে এখন অৱশ্য পঠনীয় গ্ৰন্থ,  লাগিলে তেওঁ  সৃষ্টিশীল ক্ষেত্ৰৰ সতে জড়িত হওকেই বা নহওক। 

------

 -- ৰত্না ভৰালী তালুকদাৰ

০৯-০৮-২০২০