মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাত, জুবিন গাৰ্গৰ মাত আৰু কিছু ভাৱনাৰ দ্যোতনা 

‘মাজনিশা সাৰ পাই শুনিছানে কেতিয়াবা হিয়া ভগা মাত’ –‘সাগৰ দেখিছা’ৰ কবি দেৱকান্ত বৰুৱাই অসমীয়া কাব্যসাহিত্যলৈ দি যোৱা এটি নজহা-নপমা চিত্ৰকল্প । দেৱকান্ত বৰুৱা মৰি গ’ল, কিন্তু এই চিত্ৰকল্পটিৰ ৰমন্যাসিক আবেদনে কত প্ৰজন্মক শিহৰিত কৰি ৰাখিলে আৰু আগলৈও বা কতজনক কৰিব-তাৰ হিচাপ কোনে ৰাখিছে!

নাজানো, মাজ নিশা সাৰে থাকি কেইজনে শুনিবলৈ পাইছে মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাত! মহানগৰীৰ এই কংক্ৰিটৰ জংঘলত সেই আশা হয়তো সুদূৰপৰাহত। তথাপি ভাৱ হয়  কেতিয়াবা মাজনিশা কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাতত সাৰ পাই যোৱা, অথবা কেতেকী পখীয়ে বিনোৱা শুনিবলৈ মাজনিশালৈকে সাৰ পাই থকা-এই দুয়োটাই পৰিঘটনা যেন আমাৰ ভাৱনাৰ সিপাৰৰ অতীন্দ্ৰীয় চেতনাৰ দ্যোতনা। কেতেকী বোলে পৰিব্ৰাজক পখী। স্থানীয়ভাৱে প্ৰব্ৰজনকাৰী চৰাই, যি বসন্তকালত আমাৰ মাজলৈ আহে।

সৌ সিদিনালৈকে আমাৰ বাবেও এয়া অপেক্ষাই আছিল। সঁচাকৈয়ে কেতিয়াবা কেতেকীয়ে মাজনিশা মাত মাতেনে! কেতেকীৰ মাত দিনত, দিনান্তৰ ৰহস্যময় সময়ত কেইবাবাৰো শুনিছোঁ। কিন্তু মাজনিশা!শুনা নাছিলোঁ। তেনেহ’লে কবিয়ে কিয় এনেদৰে লিখিলে! কবিয়ে বাৰু ভুল চিত্ৰকল্প আঁকিলে নেকি!

নাজানো কিয়, নব্বৈৰ দশকত আসমৰ সংগীতজগতত খলকনি তোলা  জুবিন গাৰ্গৰ গীত যেতিয়াৰেপৰা শুনিছোঁ, মাতটো শুনিলেই মনলৈ ভাহি আহে  দেবকান্ত বৰুৱাৰ সেই বিখ্যাত কবিতাৰ পংক্তি- “মাজনিশা সাৰ পাই শুনিছানে কেতিয়াবা কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাত”।সঁচাকৈয়ে জুবিন গাৰ্গৰ মাতটো মাজনশা কেতেকীয়ে বিনোৱাৰ দৰে নেকি!   অৱশ্যেই কথাটো মনলৈ আহে চিত্ৰকল্পৰ দৰে, যিহেতু মাজনিশাৰ কেতেকী পখীৰ হিয়া ভগা মাত বাস্তৱতে শুনিবলৈ পোৱা নাছিলোঁ।

আমাৰ দৰে নিশা বিছনাত পৰিলেই টোপনিয়ে হেঁচা মাৰি ধৰা মানুহৰ বাবে নিশাচৰ চৰাইৰ মাত শুনিবলৈ পোৱাটো কঠিন বুলিবই পাৰি। সৰুতে নিয়তি চৰাইজনীৰ মাতটোহে এবাৰ সৰুতে শুনিবলৈ পাইছিলোঁ। সৰুতে শুনিছিলোঁ নিয়তি চৰাই, মানে ফেঁচা চৰায়ে বোলে বাৰ মাহে বাৰটা বেলেগ বেলেগ মাত উলিয়ায়।  শৈশৱৰ সেই সময়বোৰ আছিল ভূত-প্ৰেত-কৱন্ধ-পিশাচ আৰু অজানা পৃথিৱীৰ অনন্ত ৰহস্যৰ। ভয় লগা সাধুকথাৰ। ফেঁচা চৰায়ে ‘নিউ নিউ’কৈ বিনালে বোলে ঘৰৰ কাৰোবাৰ মৰণ আহিবই! হয়তো সেইবাবেই মনত প্ৰচণ্ড কৌতূহল আছিল নিয়তি পখীৰ সেই অলৌকিক, নে পৰলৌকিক মাতষাৰ শুনাৰ। একে সময়তে ভয়। শংকা। সেই মাত শুনি যদিহে মৰণ আহে!

সেই সময়ৰ মাজুলীৰ একমাত্ৰ চিকিৎসালয় ১০ খন বিছনাযুক্ত পাব্লিক হেল্থ ক্লিনিকখনৰ কাষতে আমাৰ ঘৰ। তাত উপযুক্ত চিকিৎসাৰ কোনো সুবিধা নাছিল। নিশা নিশা কেতিয়াবা নিশাৰ এন্ধাৰ ভেদি একোটি বিননি ভাহি আহিছিল। ৰোগী যোতিয়া মৰে, মৃতকৰ আত্মীয়ই তেনেদৰে বিনায়। সেই কান্দোনে টোপনি ভাঙি নিছিল। বহুপৰলৈ...। তেনেদৰে টোপনি ভাঙি যোৱা এটি নিশাতেই শুনিবলৈ পাইছিলোঁ বুকুৰ হাড়লৈকে কঁপাই  নিয়তি পখীৰ ভয় লগা মাত ‘নিউ, নিউ।’ বহুদিনলৈ মনৰ গোপনত এটা হাহাকাৰ শিল হৈ বহি আছিল। কোন মৰিব! মৰিব নেকি! নিয়তি চৰায়ে আমাৰ ঘৰৰ কাৰোবাক লৈ যাব নেকি! পিচে কোনো মৰা নাছিল।

অসম আন্দোলনৰ সময়ৰ উজাগৰে থাকিবলগীয়া হোৱা সেই ভয়াবহ নিশাবোৰত এদিন শুনিছিলোঁ হুদু পখীৰ ভয় লগা মাত— ‘হুদু হুদু’। স্কুল-কলেজ বন্ধ। ঘৰৰ সন্মুখত দেউতাই কাম কৰা কলেজত চিআৰপিৰ কেম্প, পিচফালৰ মায়ে কাম কৰা স্কুলতো চিআৰপিৰ কেম্প। মানুহে ভয়তে খেতি-বাতি কৰিবলৈ এৰা পথাৰখনকে পায়খানা কৰাৰ জেগা হিচাপে জোৱানবোৰে ব্যৱহাৰ কৰিছিল। লাঠি লোৱা হাৱাই চেণ্ডেল পিন্ধা পুলিচ দেখিলেই সৰুপানী চোৱাৰ উপক্ৰম ঘটা সেই দিনবোৰত মানুহে গিৰিপ্ গাৰাপ্ চিআৰপি দেখি বাহিৰলৈ ওলাবলৈ এৰি দিছিল। নিশা মতা মানুহে ঘৰ এৰি বেলেগত থাকিবলগীয়া হৈছিল।তিৰাশীৰ নিৰ্বাচনত আমাৰ দেউতাই পামৰ ঘৰত তিনিমাহ আত্মগোপন কৰিছিলগৈ, কিয়নো নিৰ্বাচনৰ ডিউটি পৰিছিল। অষ্টমমানত পঢ়ি থকা দাদাই কাষৰ ডাক্তৰৰ কোৱাৰ্টাৰত নিশা শুইছিলগৈ, নিৰাপত্তা বাবে। এই কথাবোৰ বুজি নাপালেও দেখিচিলোঁ ঘৰৰ মানুহৰ চকুত টোপনি নাই। তেনে উজাগৰী নিশা এটাতে শুনিছিলোঁ সেই ভয় লগা মাত- ‘হুদু, হুদু’। শুনিছিলোঁ, এনেকৈ হুদুৱে মাতিলে বোলে ঘৰে-ভেটিয়ে উচন যায়।সেই সময়ত হুদু নামৰ চৰাইটো  ফেঁচা পৰিয়ালৰ বুলিও জনা নাছিলোঁ। পিচে সেই ভয় লগা সময়বোৰত হুদুৱে ঘৰৰ চালত পৰি মতাৰ পিছতো আমি কাৰো ভেটি-মাটি উচন যোৱা নেদেখিলোঁ। বৰঞ্চ, এনে অভিজ্ঞতাৰপৰা  অন্ধবিশ্বাসৰ বি্ৰুদ্ধে এনেকৈয়ে বাস্তৱৰ অভিজ্ঞতাৰে যুক্তিসন্মতভাৱে কথাবোৰ ভাবিবলৈ শিকিছিলোঁ।

এইদৰেই মাজনিশা ফেঁচা আৰু হুদুৰ মাত শুনিবলৈ পালেও মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাত শুনা নাছিলোঁ। আচলতে কেতেকী চৰায়ে নিশা বিনায় বুলিও ভবাই নাছিলোঁ।। দেৱকান্তৰ ‘সাগৰ দেখিছা’ কবিতাইহে এই কৌতূহলৰ জন্ম দিলে। একেসময়তে, ‘সাগৰ দেখিছা’ৰ বুকুৰ এই চিত্ৰকল্পটি যে কোনোবা এজন শিল্পীৰ কণ্ঠৰ সৈতে সংযোগ হৈ মনলৈ আহিব, সেই কথাৰো উমান পোৱা নাছিলোঁ। কিন্তু নব্বৈৰ দশকৰ এই ব্যতিক্ৰমী মানুহজনৰ গীত নুশুনাকৈ থকাৰ উপায় নাছিল, কিয়নো চিটিবাচৰপৰা পাণদোকানলৈকে সকলোতে বিয়পি থকা সেই একেটাই কণ্ঠ । ইয়াৰ আগলৈকে চিটিবাচ, পাণদোকানৰ সন্মুখত বাজি থাকিছিল হিন্দী চিনেমাৰ গীত। সঠিক চনটো পাহৰিলোঁ, কিন্তু জাজফিল্ডত এবাৰ ভূপেন হাজৰিকা, খগেন মহন্ত আৰু জুবিন গাৰ্গৰ কনচাৰ্ট এটা শুনিছিলোঁ। কেউজনৰে গীত-সুৰ-কণ্ঠ-মেজাজৰৰ বিন্যাসে পুলকিত কৰিছিল। সেয়াই আছিল জুবিন গাৰ্গৰ গীতৰ প্ৰথমটো ৰাজহুৱা অনুষ্ঠান চোৱাৰ অভিজ্ঞতা।এটা সময়ত সম্পৰীক্ষাৰ অভাৱত আৰু স্থবিৰতাত হেৰাই যাবৰ উপক্ৰম হোৱা আধুনিক অসমীয়া সংগীতলৈ অভিনৱ জোঁৱাৰ অনা জুবিন গাৰ্গ আজি ইমানেই বিতৰ্কৰ বিষয় যে এই বিষয়ে কিবা এটা লিখিবলৈ ভয় লাগে। তদুপৰি অসমত জুবিন গাৰ্গৰ সমান ব্যণিজ্যিকীকৰণ হোৱা শিল্পী বোধহয় দ্বিতীয় এজন বিচাৰি পাবলৈ নাই।

তেনেহ’লে কিদৰে এই মাতটোৱে সমকালীন প্ৰজন্মক উতলা কৰি তুলিলে।

কিয়নো প্ৰজন্মই জুবিন গাৰ্গৰ গীত ইমানকৈ শুনিলে?

---

যি নহওক, অৱশেষত এদিন নিশাৰ দোভাগত কেতেকীৰ সেই হিয়া ভগা মাতটি শুনাৰ সৌভাগ্য ঘটিল।আত্মীয়ৰ কুশল কামনাৰে সেই নিশা আমাৰ চকুত টোপনি অহা নাছিল। নিশাৰ প্ৰহৰ আছিল প্ৰিয়জনক হেৰুওৱাৰ আশংকাৰে থৰ থৰ। হাজাৰবাৰ যুক্তি আৰু বিজ্ঞানৰ শীতল ছায়াত আশ্ৰয় ললেও মানুহ হিচাপে কেতিয়াবা ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য আৰু ইন্দ্ৰীয়াতীত চেতনাৰ চাবুকৰ কোবত আমি কাহিল হৈ পৰোঁ। চকুৰ টোপনি হেৰাই যায়। সময় হৈ পৰে মৃতৱৎ। দুখ, শোক আৰু যন্ত্ৰণাৰ সমুদ্ৰত অৱগাহন কৰি তেনে মৃতকল্পৰ সময়ৰ বুকুৰে খোজকঢ়া ধেমালি কথা নহয়।

গুৱাহাটীৰ বাহিৰৰ এখন চহৰত,  তেনে এক চাটি-ফুটি, যন্ত্ৰণাকাতৰ সময়তে  নিশাৰ দোভাগত শুনিবলৈ পালোঁ সেই অমিয়া মাত—‘অ’ কেতেকী, মই কেতেকী।’  থাকি থাকি আকৌ বিনালে, ‘অ’ কেতেকী, মই কেতেকী।’ তাৰপিছত আকৌ এবাৰ।...ভ্ৰম বুলি ভাবিছিলোঁ। কিন্তু  ভ্ৰম নাছিল। বাস্তৱতেই সেয়া আছিল মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাত। নিশাৰ দোভাগত নিস্তব্ধতাক ভেদি যেন এক ধাৰাল সাংগীতিক fusion যেন।কৰুণ। অথচ প্ৰশান্তিময়।  ঠিক যেন যেন প্ৰজন্মক উতলা কৰি ৰখা সেই কণ্ঠটিৰ দৰেই--যি কণ্ঠ folk আৰু western সংগীতৰ অনন্য fusion, সংশ্লেষণ- hymn বা নিচুকণিৰ দৰেই কিবা এটা। এটা সময়ত নিশাৰ বুকুত কেতেকীৰ বিননি হেৰাই গ’ল। সেই বিননি মাৰ যোৱাৰ লগে লগে জান-নেজানকৈ মনত ভাহি আহিল আন এটি প্ৰিয় গীত-‘পাখি মেলি দিয়ে যে গানে আজি, ছায়া হৈ ৰৈ তাৰ আহে নামি,হালধীয়া ৰং কিনো, বাখৰুৱা প্ৰাণ কিনো, বসন্ত নিবিড় নয়ন বুজাব খুজি...”। মনাকাশ পোহৰ কৰি তোলা এটি অনন্য গীত, শব্দৰ চয়ন। আকস্মাত, আশাৰ এছাটি বতাহে ঢৌৱাই গ’ল। মনলৈ আহিল এক কুশল ভাৱনা—ভাল হ’ব, সকলোৰে ভাল হ’ব। গভীৰ শোক, দুখ অথবা সংকীৰ্ণ ভাৱনা নহয়-সৃষ্টিৰ বাবে এই সকলোবোৰ কষ্টকৰ সীমনা পাৰ হৈ আহি আমি মনাকাশ উজ্জল কৰি লবলগীয়া হয়। মাজনিশাৰ কেতেকীৰ আটকীয়া হিয়া ভগা মাতটোৱে যদি আমাৰ মনাকাশ পোহৰাই তোলে, তাতকৈ সুখৰ অনুভুতি কি হ’ব পাৰে!

--- 

জুবিন গাৰ্গ এই প্ৰজন্মৰ শিল্পী। বহুতে অৱশ্যে মানুহজনক ‘শিল্পী’ বুলিবলৈ টান পায়। ‘গায়ক’ বুলি কয়। সস্তীয়া জনপ্ৰিয়তাত হেৰাই যোৱা, প্ৰজন্মক উশৃংখল হবলৈ, বোকা নৃত্য কৰিবলৈ শিকোৱা বুলি অভিযোগ তোলে। শিল্পৰ মাজেৰে অভিনৱ চিন্তাৰে, চেতনাৰে মানুহক উজ্জীৱিত কৰিব পৰাজনকে শিল্পী বুলি আমি মানি আহিছোঁ। শিল্পীসত্তা আহৰণ কৰিব পাৰি মানুহৰ মাজত থাকি। মানুহৰপৰা আঁতৰি গৈ মানুহ শিল্পী হ’ব নোৱাৰে। তোষামোদকাৰীৰ মাজত অৱস্থান লৈ কোনোবাই উচ্চপৰ্যায়ৰ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে। সৃষ্টিশীলতাই দাবী কৰে সৃষ্টিকৰ্তাৰ আপোচহীন স্থিতি। শিল্পীৰ এই অৱস্থান একধৰণৰ practice- অকলশৰীয়া হলেও তেওঁ কায়-মনো-বাক্যে মানুহৰ মাজতে থাকিব লাগিব, বিচ্ছিন্ন হব নোৱাৰে। জ্যোতিপ্ৰসাদে জীৱনৰ শেষ বয়সত ৰঙা দলিচাৰপৰা ঘাঁহিলৈ নামি গৈছিল। বিষ্ণু প্ৰসাদ ৰাভাৰ কথাটো কবই নালাগে। ভূপেন হাজৰিকাই এই কথাটো তত্ত্ব আৰু ব্যৱহাৰৰ মাজেৰে বুজি পোৱাৰ বাবেই তেওঁৰ সংগীতে প্ৰজন্ম, দেশ আৰু কালৰ পৰিধি ভাঙি গ’ল। Theory আৰু practice-ৰ অপূৰ্ব সংশ্লেষণে তেওঁৰ সংগীতক অমৰত্ব দিলে।আজি ৰজাঘৰীয়া-প্ৰজাঘৰীয়া সকলোৱে ভূপেন হাজৰিকাৰ জন্ম শতবৰ্ষ পাতিবলৈ আয়োজন কৰিছোঁ- কিন্তু ভূপেন হাজৰিকাৰ সংগীতত গণসংযোগৰ কালিকা কিমান, সেই বিষয়ে critical study যিসকলে কৰি আছে, তেওঁৱোকক পোহৰলৈ আনিবলৈ কিমান যত্নবান হৈছোঁ। গান-বাজনাতে যেন সকলো শেষ।এয়াও মানুহক উপৰুৱা ভাৱনাৰে ওপঙাই ৰাখিবলৈ খুৱাই দিয়া আফিং নহয়জানো!

প্ৰজন্মৰ ব্যৱধানত জুবিন গাৰ্গৰ সংগীতে দেশৰ মানচিত্ৰৰ পৰিধি ভাঙি গৈছে। প্ৰজন্মক প্ৰতিনিধিত্ব কৰিছে। কিন্তু  কালৰ পৰিধি ভাঙিবলৈ সক্ষম হৈছেনে-সেই কথা উপলব্ধি কৰিবলৈ আৰু কিছু সময় অপেক্ষা কৰিব লাগিব। আজি জুবিন গাৰ্গৰ সংগীতৰ কথা ওলালেই ভূপেন হাজৰিকাৰৰ সংগীতৰ ৰিজনি এটা স্বভাৱিকভাৱে মানুহৰ মনলৈ আহি যায়। ইয়া নস্যাৎ কৰাৰ উপায়ো নাই।  

এটা উদাহৰণ মনলৈ আহিছে। সিদিনা কাশ্মীৰৰ পাহলগামত নীৰিহ পৰ্যটকৰ ওপৰত সীমান্ত সিপাৰৰ সন্ত্ৰাসবাদীয়ে চলোৱা নিৰ্বাচাৰ গুলাঘটনাৰ ঘটনাৰ দিনা আমাৰ সকলোৰে মন  গধূৰ হৈ আছিল। সামাজিক মাধ্যমত ‘কত জৱানৰ মৃত্যু হ’ল, কতৰ জীৱন-যৌৱন গ’ল’ গীতৰ প্ৰসংগ বাৰে বাৰে উঠি আহিছিল। কিন্তু সেই সময়ত আমাৰ মনলৈ নিভৃতে ৰিণি ৰিণিকৈ ভাহি আহিছিল ‘সোণৰে সজোৱা পঁজা ভাঙি যায়, কোনে আজি সাজিবহি পাৰিব দুনাই’’ গীতটি। সঁচাকৈয়ে, সীমান্তৰ সিপাৰৰ সন্ত্ৰাসবাদীৰ নিষ্ঠুৰ আক্ৰমণত থিতাতে হেৰাই যোৱা নীৰিহৰ মৃত্যুৰ প্ৰেক্ষাত এই গীতটি বেছিকৈ প্ৰাসংগিক হৈ উঠা নাছিলনে? হয়। নব্বৈৰ দশকৰ অসমৰ গুপ্তহত্যাৰ নিৰ্লজ্জ ইতিহাসৰ পৃষ্ঠত ৰচিত এই গীতটি কাশ্মীৰৰ আন এটি প্ৰেক্ষাত সেইদিনা যেন প্ৰাসংগিক হৈ উঠিছিল। ‘সোণৰে সজোৱা পঁজা ভাঙি যায়..’ মাথো এটি গীত নহয়। সি এক হাহাকাৰ, প্ৰজন্মৰ বিননি, hymn, এক ইতিহাস।

তাৰপিছত সৌ সিদিনা মাজনিশাৰ কেতেকীৰ মাত শুনাৰ মুহূৰ্ততো মনলৈ ভাহি আহিছিল সেই গীত- ‘পাখি মেলি দিয়ে যে..’। অথচ যোৱা কেইটামান বছৰত বোধহয় এনে এটা দিন পাৰ হোৱা নাই, যিটো দিনত ভূপেন হাজৰিকাৰ গীত এটি এবাৰ হলেও শুনা হোৱা নাই। তেওঁযে আমাৰ দৰে মানুহৰ কাহিনীবোৰকেই গীতত ধৰি ৰাখিছে! জীৱনৰ গীত গোৱা আমাৰ হিয়াৰ আঠুৰ সেই এজনেই- যি এজন বিশ্বপ্ৰেমিক বাৰ্ড(bard)- আমাৰ জীৱনৰ, সভ্যতাৰ অনন্য বেলাড গায়ক (ballad singer)।সেই অনন্য গীতবোৰৰ এটা হলেও দিনত এবাৰ নুশুনিলে কেনেকৈ হ’ব!

লিখনিৰ প্ৰসংগটো অৱশ্যে মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাতটোৰ হে আছিল। আৰু জুবিন গাৰ্গৰ কণ্ঠটোৰ। হয়তো প্ৰজন্মৰ আশাভংগৰ বেদনাক মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাতটোৰ দৰেই অনন্য সাংগীতিক fusionৰ মূৰ্ছনাৰে ধৰি ৰখাৰ সামৰ্থৰ মাজেৰে জুবিন গাৰ্গৰ সংগীতো প্ৰাসংগিক হৈ থাকিব।এটা হাহাকাৰ হৈ।  দেৱকান্ত বৰুৱাই আমাক দিয়া চিত্ৰকল্পটিৰ দৰেই।

তেওঁ এই প্ৰজন্মৰ প্ৰতিনিধি। নব্বৈৰ দশকত আত্মপ্ৰকাশ। কোৱা বাহুল্য, এই দশকৰপৰাই আমাৰ সমাজত সামাজিক মূল্যবোধৰ স্খলন, অৱক্ষয়ো তীব্ৰতৰ হৈছে আমদানিকৃত  ভোগবাদৰ মাজেৰে। মানুহ এতিয়া শামুকৰ খোলাত। তথ্য-প্ৰযুক্তি আহিল বুলি আমি কিৰীলি পাৰিলোঁ ঠিক, হাত পাতি হাতৰ তলুৱাত ম’বাইল ললোঁ ঠিক- কিন্তু এই তথ্য-প্ৰযুক্তি মানুহৰ কল্যাণৰ হকে কিমান ব্যৱহাৰ হৈছে!প্ৰজন্মক ভোগবাদে গ্ৰাস কৰিছে-post truth, misinformation, disinformation-ৰ ষড়যন্ত্ৰবোৰৰ শেষ নোহোৱা কাৰচাজিয়ে শেষ কৰি দিছে সপোন দেখাৰ অধিকাৰ। প্ৰজন্মৰ পিছত প্ৰজন্মক ছিন্ন-ভিন্ন, দিশহাৰা কৰি দিয়া হৈছে।প্ৰজন্ম হৈ পৰিছে সস্তীয়া, অনিশ্চিত জীৱনৰ প্ৰব্ৰজনকাৰী।  অস্থিৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতি, ভোগবাদ, একাংশৰ ক্ষমতাৰ ৰাজনীতিৰ কোৰোণাৰে চপোৱা  ধনৰ পৰ্বতৰ বিপৰীতে হয়তো প্ৰজন্মৰ সৰহভাগৰ আশাভংগৰ বেদনাৰ হাহাকাৰৰবোৰৰেই ৰিণিকি ৰিণিকি অনুৰণণ আছে প্ৰজন্মৰ শিল্পীৰ কণ্ঠত। আপুনি গীত সুনা নাপায়, কিন্তু এটা হাহাকাৰহে শুনিব-এটা  hyme-যি হাহাকাৰে হয়তো lyrics-ক চেৰাই গৈছে, অথবা তাৰ প্ৰয়োজনীয়তা নস্যাৎ কৰি দিছে। যদিহে কৰিছে, সিও এই ক্ৰুৰ, নিষ্ঠুৰ সময়ৰেই অনুৰণণ। সঁচাকৈয়ে এনে এখন সমাজত আশাভংগৰ বেদনাৰ বাহিৰে, জুবিন গাৰ্গৰ hymnবোৰৰ বাহিৰে বিনাবলৈ আপোনাৰ কি আছে! বিশেষকৈ বিপ্লৱ, বিদ্ৰোহো, ৰাজপথৰ সংগ্ৰামবোৰো যেতিয়া হৈ পৰিছে অদৃশ্য শক্তিৰ ক্ৰুৰ, নিষ্ঠুৰ হাঁতোৰৰ নাগপাশ অথবা বিলাসী হোটেলৰ কোঠাত ৰাইজৰ বিশ্বাসৰ দৰ-দাম— তাত কোনোবা সৃষ্টিশীল হাতেৰে গণমুখী, সুস্থিৰ সৃষ্টি বিচৰাতো এক বিলাস নহয়নে! প্ৰজন্মই প্ৰিয় শিল্পীৰ বিনাপইচাই চাবলৈ পোৱা আবতৰীয়া বিহুৰ ফাংচন চাবলৈ গৈ hymn শুনি, নিচা খাই, বোকানৃত্য নকৰি কি কৰিব! তেওঁলোকে ‘পাণেইৰ পোনাকণ’ শুনিবলৈ তালৈ গৈছে বুলি আপনি আশা কৰিছে নেকি?

প্ৰজন্মক বিপথে নিবলৈ কৰা ষড়যন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে প্ৰগতিশীল সমাজখনে কৰা সংগ্ৰাম, আন্দোলনৰ ধাৰাও স্তিমিত। গতানুগতিক। মানুহৰ প্ৰকৃত দুখ-বেদনা উপলব্ধি কৰিব পৰাকৈ ব্যৰ্থ। ক’তা, ওলাই আহিছে জানো পৰিবৰ্তিত সময়ত নতুন প্ৰাণৰ উন্মেষ ঘটোৱা গণমুখী গণসংগীতৰ সঞ্জীৱনী সুধা। বংগৰ দুৰ্ভিক্ষৰ প্ৰেক্ষাত ভূপেন হাজৰিকাই ‘এন্ধাৰ কাতিৰ নিশাতে’ৰ দৰে অজৰ-অমৰ গীত ৰচনা কৰিছিল। আজি হয়তো খাবলৈ নাপাই বাটে-ঘাটে  মানুহ মৰাৰ দৰে দুৰ্ভিক্ষ বা আকাল নাই-কিন্তু দেশৰ আশী শতাংশ জনসাধাৰণে চাউলকেইটা যোগাৰ কৰিবলৈও হিতাধিকাৰীৰ তালিকাত নাম সুমুৱাবলগীয়া হোৱাৰ পৰিবেশ এতিয়াও জীয়াই আছে। তাকে পাহৰাই ৰাখিবলৈ শাসকপক্ষৰ ধৰ্মৰ বেপাৰ।অনেক চক্ৰান্ত। গণমুখী সংগীত, গণমুখী নাটকৰ সৃষ্টিৰ প্ৰয়োজনীয়তা জানো নাছিল!তেনেহ’লে কৰবাত আমি বিচ্ছিন্ন হৈ পৰিলোঁ নেকি? গতানুগতিকতা, চৰ্বিত-চৰ্বণ, অভিনৱ চিন্তাৰ অভাৱত হেৰাই গলোঁ নেকি? গণসংগীত, গণসাহিত্যৰ ধাৰাবোৰ যেন নিৰ্দ্ধাৰিত লক্ষ্যৰপৰা বহু দূৰৈলৈ গুচি গৈছে। এই সময়চোৱাত কৃষকৰ সমস্যাৰপৰা আৰম্ভ কৰি জাতিসত্তা, প্ৰকৃতি সুৰক্ষালৈকে বিভিন্ন আন্দোলন-সংগ্ৰামে ৰাজপথ কঁপাইছে-কিন্তু জীৱনৰ প্ৰাণসঞ্চাৰী এটা শ্ল’গান পাবলৈ কঠিন।

সকলোৱেই এতিয়া অনুৰ্বৰ। গতানুগতিকতা আৰু চৰ্বিত-চৰ্বণত বন্দী। ইয়াৰ মাজতে চেগা-চোৰোকাকৈ যদি কৰবাত ভাল কিবা এটাৰ সৃষ্টি হৈছে— সেইবিষয়ে চৰ্চা নকৰিবলৈকেও চলে পৰিকল্পিত আয়োজন।

তথাপি সকলো হতাশাৰ শেষত এই কথা সত্য যে,  জীৱনত কব নোৱাৰাকৈ প্ৰেৰণাৰ উন্মেষৰ অনুৰণণ কৰবাত ৰৈ থাকে। এটা আয়োজন থাকে জীৱনৰ গতিপথ সলনি কৰি দিয়াৰ। সেইবাবেই অতীৱ এক আশা বুকুত বান্ধি আমি ৰৈ থাকিব লাগে। অপেক্ষা কৰিবলৈ শিকিব লাগে আপোনাৰ প্ৰিয়জনৰ, চৌপাশৰ মানুহৰ কুশল কামনাৰে মাজনিশাৰ কেতেকীৰ হিয়া ভগা মাতষাৰ শুনিবলৈ। ইও জীৱন সংগীতৰেই  এক অভিনৱ কলা। তেতিয়া হয়তো এদিন অকস্মাতে আপুনিও শুনিবলৈ পাব মাজনিশাৰ কেতেকীৰ আকাংক্ষিত হিয়া ভগা মাত, য’ত আমাৰ কবিতাৰ সমৃদ্ধ ধাৰাৰ এটি অনুপম চিত্ৰকল্প আকৌ এবাৰ সাৰ পাই উঠিব। সাৰপাই উঠিব জীৱনৰ এক অমিয়ামাধুৰী দ্যোতনা। আশাহীনতাৰ এন্ধাৰ ভেদি আশাৰ এক অপূৰ্ব সাংগীতিক মুৰ্ছনা। এটি fusion- প্ৰজন্মৰ শিল্পীৰ মাতটোৰ দৰেই কিবা এক অচিন হাহাকাৰ, বিয়াকুলতা। হয়তো সেই hymn বা বিননিতেই কেনেবাকৈ ৰিণিকি ৰিণিকি  ভাহি থাকিব প্ৰজন্মৰ সৃষ্টিশীল ভাৱনা। আপোনাৰ কামবোৰ আনে ভাল পোৱা বা নোপোৱাৰ কৰ্ম-কাণ্ডত আপুনি হেৰাই যোৱাৰ অথবা সময়ৰ স্বাক্ষৰ হৈ ৰৈ যোৱাৰ প্ৰাসংগিক-অপ্ৰাসংগিক অলেখ প্ৰসংগ আৰু অনুসংগৰ ভিৰে আপোনাক হয়তো তেতিয়া উতলা কৰি তুলিব পাৰে। 

 

মাজুলীৰ দুটি সাধুঃ এটা পুৰাতনৰ, এটা সমকালৰ

পুৰাতনৰ সাধু

আমি সৰু থাকোঁতে শুনা এটি সাধুকথা। আজি কবলৈ মন গৈছে।

 

মাজুলীৰ কোনো এখন গাৱঁত এক আছিল জনগোষ্ঠীয় দম্পত্তি। নিজৰ সমাজত সুখে-দুখে আছিল। পাচে, কাষৰ বৰ্ণহিন্দু সমাজখনৰ ধৰ্মীয় ৰীতি-নীতিৰ ৰেহ-ৰূপ দোখি তেওঁলোকে মনতে পৰম সন্তোষ পায়। নিজৰটো হীন যেন দেখি পায়। এনেকৈয়ে  এদিন তেওঁলোকৰো গোষ্ঠীৰ সাজ সলাই বৰ্ণহিন্দুৰ ধৰ্মৰ পোচাক পিন্ধিবলৈ মন গ’ল।তাৰপিছত হ’ল কি, এদিন স্বধৰ্ম এৰি দি তেওঁলোকে অন্য পন্থাক ধৰ্ম বুলি আঁকোৱালি ল’লে। গিয়াতি-কুটুম্বক এৰি নতুন ধৰ্মলৈ আহি ভাবিলে- সামাজিক অৱস্থানৰ এঢাপ ওপৰলৈ উঠিলোঁ দেও।ৰইখা।   

পিচে নতুন ধৰ্মত এশ এবুৰি নিয়ম।ধীতি-নীতি। পোনতে সকলো ঠিকেই আছিল বাৰু। পিচে লেঠা লাগিল তেতিয়াহে, যেতিয়া দম্পত্তিহালৰ মহিলাগৰাকী সিপুৰীলৈ গ’ল? মৃতকে সৰগলৈ যোৱাৰ শৰাধৰ শুচি  কৰাৰ বিনিময়ত শৰাধৰ কাজ-কৰ্মত পুৰোহিতৰ যোগেদি মৃতকে সৰগত ব্কযৱহাৰ কৰিবলৈ ঢেৰ বস্তু দিবলগীয়া হ’ল। এইদৰে ধৰৰ কেবাবিধো মবল্যবান সামগ্ৰী পুৰোহিতৰ হাতেৰে সৰগলৈ বুলি ঘৰৰ ভিতৰৰপৰা ওলাই গুচি গ’ল।

ধৰ্মান্তৰিত হোৱা জনগোষ্ঠীয় মানুহ। নীতি-নিয়মৰ আওতাত সোমালেও বৰকৈ ভূ-ভা নাপায়। মনতে সদায় ভাবি থাকে- পুৰোহিতৰ হাতেৰে অতবোৰ বয়-বস্তু দিলোঁ, মানুহজনীয়ে বা সৰগত পালেনে নাই? এইবুলি মনৰ দুখতে সন্ধিয়া সন্ধিয়া মৰিশালিলৈ গৈ আইৰ মুখৰ দোৱন এৰি নতুনকৈ লোৱা ভাষাতে ৰাউচি জোৰেগৈ,

 গটিতো (ঘটিতো) দিলোঁং, পালিং কি নেপালিং

বাটিতো দিলোং, পালিং কি নেপালিং

কাঁহীখন দিলোং, পালিং কি নেপালিং

 

পুৰোহিতে দেখিলে, কথা বিষম। পুৰোহিতালিৰ ভিকাচন ভাগেহে এতিয়া। মৃতকৰ সকামৰ নামত ঘটি-বাটি-কাঁহী সৰকালে বুলি ৰৌজাল-বৌজাল হৈ যাব। কিবা বুধি কৰিব লাগিল।

এইবুলি পুৰোহিতে এদিন  মৰিশালিৰ পিচপিনে লুকাই থাকিলগৈ। যেই জনগোষ্ঠীয় মানুহজনে ৰাউচি জুৰিবলৈ ধৰিলে,

-    

গট গটিতো (ঘটিতো) দিলোঁং, পালিং কি নেপালিং

লুকাই থকা পুৰোহিতে মহিলাৰ দৰে নাঁকীসুৰীয়া মাতেৰে ততালিকে ক’লে- ‘পালুং,পালুং’

-    বাটিতো দিলোং, পালিং কি নেপালিং

লুকাই থকা পুৰোহিতে মাত দিলে- ‘পালুং,পালুং’

-    কাঁহীখন দিলোং, পালিং কি নেপালিং

লুকাই থকাৰপৰা মাত ওলাল-‘পালুং,পালু”

এইবাৰ বৰলাৰ সঁচাকৈয়ে ভয় লাগিল। মানুহজনীৰ আত্মাটো আহি মাত দিছে নেকি! সি আৰু ভয়তে মৰিশালিৰফালে মু’ নকৰা হ’ল।

সাধুকথাটো পিচে তাতেই ওৰ নপৰিল। যেতিয়াই মাজুলীবাসীক ইটো-সিটো দিয়াৰ নামত ৰাজনীতিৰে ঠগোৱা হয়, তেতিয়াই আশাহত মানুহৰ চেতনালৈ পুৰোহিতৰ টেঙৰালিৰ কাহিনীটো উঠি আহে

 

গটিতো (ঘটিতো) দিলোঁং, পালিং কি নেপালিং

বাটিতো দিলোং, পালিং কি নেপালিং

কাঁহীখন দিলোং, পালিং কি নেপালিং

 

  সমকালৰ সাধুঃ

এখন দলং বনাম গুটীয়া নাৱৰ ভাৰসা 

নৈৰ ওপৰেৰে দলং আছিল তেওঁলোকৰ সপোন।পাচে, সপোন নফলিয়াইহে নফলিয়ায়।  এনেকৈয়ে বহু যুগ পাৰ হৈ গ’ল।

হঠাতে গোটেই মাজুলীৰ আকাশ-পাতল ফাটি ঢৌ উঠিল। এইবাৰ ৰাজ্যত জনগোষ্ঠীৰ লোক এজন  মূখ্যমন্ত্ৰী হ’ব। আপোনালোকৰ মাজুলীৰপৰাই টিকেট খেলিব। জিকাই দিব পাৰিলেই বৰহমপুত্ৰৰ ওপৰেৰে সপোনৰ দলংখন পাব। 

এইবাৰহে এইবাৰ। নেৰিবা। 

চাৰিখুঁটি তল-ওপৰ কৰি নামঘৰে নামঘৰে, গাঁৱে-ভূঞে, চাঙে চাঙে দলদোপ-হেন্দোলদোপ লাগিল। তেখেত জিকিল। ৰাজ্যবাসীয়ে পালে এজন জনগোষ্ঠীয় মূখ্যমন্ত্ৰী। আৰু  মাজুলীবাসীয়ে আশা কৰা মতে পালে সপোনৰ  দলঙ। এবাৰ নহয়, দুবাৰকৈ ভূমি-পূজন কৰি কাম-কাজ আৰম্ভ হ’ল। তড়িৎ  গতি দেখি সকলোৱে কবলৈ ধৰিলে-দুবছৰৰ ভিতৰতে দলঙৰ কাম হ’ব। নহয় নহয় চাৰিবছৰমান লাগিব। 

লাগিবনে? হওক দিয়া। মুঠতে ৰাইজক দলং এখন লাগে। এটা দুটাকৈ দলঙৰ খঁটুাৰ শাৰীয়ে মনলৈ আনিলে আশাৰ বতৰা। 

পাঁচবছৰ পাৰ হ’ল। ঘূৰি ভোট আকৌ আহিল।এইফালে খোদ দিচপুৰত মূখ্যমন্ত্ৰী সলনি হৈ গ’ল। তাৰপিছত কি হ’ল? নতুন মূখ্যমন্ত্ৰীয়ে পুৰণা মূখ্যমন্ত্ৰীয়ে দিয়া দলঙৰ গতি কি কৰিলে?

মাজুলীবাসী ঐ, দলংখন পালিং কি নেপালিং। 

সিদিনা দেখিলোঁ দলঙৰ খুঁটাৰ শাৰীটোৰ গতি কি হ’ল? কিছুমান খঁটাৰ চিন-মোকাম নাই। থকাকেইটাৰ  লোহা কাটি কাটি  চুৰ কৰি কৰি লৈ গ’ল। খুঁটাবোৰ হাৱা হৈ গ’ল। 

দলঙৰ খুঁটাবোৰ ক’লৈ গ’ল? থকাকেইটাৰ লোহাবোৰ কোনে চুৰি কৰি লৈ গ’ল?

পুৰাতনৰ সাধুটোৱে নতুন মোৰ ল’লে। 

 গটিতো (ঘটিতো) দিলোঁং, পালিং কি নেপালিং

বাটিতো দিলোং, পালিং কি নেপালিং

কাঁহীখন দিলোং, পালিং কি নেপালিং

মাজুলীবাসী ঐ,  দলংকণ পালিং কি নেপালিং!

 

নাক মোহাৰিলেই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ ওলোৱা  নতুন মূখ্যমন্ত্ৰীক কোনেও সুধিবলৈ সাহ নকৰে-দলঙৰ খুঁটাৰ লোহাবোৰে কোনে চুৰ কৰি নিলে?এখন দলঙৰ নামত ৰাইজৰ ভাৰসাক কোন ঠগে  ঠগিলে?

মুখ বন্ধ।আও, মাত নামাতিবা। 

নিশাৰ ভিতৰত হাৱা হৈ যোৱা খুঁটাবোৰ দেকি ৰাইজকখনেহে ইজনে-সিজনক সোধে- মাজুলীবাসী ঐ,  দলংকণ পালিং কি নেপালিং!

উত্তৰ আশা নকৰিবা দেও। 

কোনোবাই সুধিবলৈ সাহ কৰিবনে-মূখ্যমন্ত্ৰী ডাঙৰীয়া, আমাৰ মাজুলীবাসীৰ দলংখনৰ কি হ’ল? তাহানিৰ পুৰোহিতে  গোষ্ঠীৰ নিচলা মানুহৰ ঘটি-বাটিৰ হাত-চাফাই  কৰাৰ দৰে ৰাজনীতিৰ মেৰপাশত  আপোনালোকে দলঙৰো হাত-চাফাই কৰি দিলে নেকি- জোনমনি ৰাভাৰ কে’চচোৰ দৰে, উচ্ছেদৰ সাম্প্ৰদায়িক বিৱৰৰণীৰ দৰে, হস্পিতালৰ এন আই চি ইউত গেৰাই যোৱা কমমানিটিৰ দৰে! 

 

 

 উৎকৃষ্ট সাহিত্যই  যুগৰ  সকলো ষড়যন্ত্ৰ পাৰ হৈ যায়

সত্যৰ মৃত্যু (death of truth) বোলা কথাষাৰ বেচ আমোদজনক। কোৱা হয় যে, সত্যৰ মৃত্যু (death of truth) হৈছে। এতিয়া আমি যিসময়ত বাস কৰিছোঁ, এয়া উত্তৰ-সত্য(Post Truth)ৰ যুগ। আচলতে সাহিত্যত উত্তৰ-সত্য আৰু উত্তৰ-আধুনিক দুয়োটা আমাৰ বাবে  অলপ আমোদজনক বিষয়। 

আচলতে সত্যৰ মৃত্যুনো কিদৰে হৈছে? এই সময়চোৱাত  আচলতে অলেখ প্ৰপাগণ্ডাৰে প্ৰকৃত সত্যক ঢাকি ৰাখিবলৈ অনেক অৰ্ধসত্য, আৰু সত্যৰ অপলাপ মানুহৰ মাজলৈ  এৰি দিয়া হৈছে। প্ৰচাৰ মাধ্যম, সংবাদ মাধ্যম, ৰাজনৈতিক দলৰ আই টি চে’ল- ইত্যাদি নানা আহিলাৰে সত্যৰ প্ৰকৃত ৰূপ ঢাকি ৰখা হৈছে।  যেন এই  মহাশক্তিমানসকলে যিখন  জগত আমাক দেখুৱাব, সেইখন জগতহে যেন আমি চাব পাৰিম।  চাবলৈ বাধ্য। 

হয়তো এই  অৰাজক পৰিবেশটো বহু পৰিমাণে সঁচা। তথাপি কব  লাগিব যে,  উত্তৰ সত্য  সত্যৰ পৰৱৰ্তী যুগত বাস কৰাৰ সময়তো কিন্তু বহু  চেষ্টাৰ পিছতো  প্ৰকৃত সত্যক ঢাকি ৰাখিবলৈ কোনোৱেই এশ শতাংশ সক্ষম হোৱা নাই। কিয়নো বহু কাৰচাজি কৰা পিছতো কিন্তু তথ্য-প্ৰযুক্তিৰ জগতখন বহু পৰিমাণে গণতান্ত্ৰিক। তাৰেই সুযোগত  আজিৰ মিথ্যাচাৰ  কাইলৈ প্ৰট হৈ পৰিছে। বহুসময়ত  উভয়পক্ষৰ যুদ্ধখন সত্যক প্ৰতিষ্ঠা কৰা আৰু সত্যক ঢাকি ৰাখি বলৈ প্ৰয়াস কৰাসকলৰ মাজৰ নিৰন্তৰ যুদ্ধ বুলিহে কব লাগিব। অৱশ্যে ইয়াত সময়ৰ হানি হয়।

সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰখনতো সত্যৰ  অপলাপ আৰু  অৰ্ধসত্যৰ বাতাবৰণ চলে। তদুপৰি চলে  কিছুমান বিশেষ মানুহক  নস্যাৎ কৰাৰ প্ৰৱণতা, তাকো ৰজাঘৰীয়াসকলৰেই প্ৰচেষ্টাত। যিসকলে প্ৰতিকূল সময়ত ৰজাঘৰীয়াৰ  স্তাৱক হব পৰা নাই, মানুহৰ কল্যাণৰ বিপৰীতে লোৱা যিকোনো পদক্ষেপৰ বিৰোধিতা কৰিছে, মনে মনে থকা নাই--তেওঁলোক  সকলোৱেই  নস্যাৎকৰণৰ চিকাৰ।  

 কিন্তু প্ৰকৃত সৃষ্টিশীল  জগতৰ লোক এজন যিদৰে  সদায় বোবা হৈ থাকিব নোৱাৰে, সেইদৰে  selective হবও নোৱাৰে। তেতিয়া তেওঁ নিজেই ধৰা পৰি যাব, বা  স্ব-বিৰোধিতাত হেৰাই যাব।

ততাপি কব লগিব যে,  যিকোনো সৃষ্টিশীল কৰ্মৰ দৰেই সাহিত্যয়ো আচলতে অলপ appreciation বিচাৰে। এনেদৰে সহজতে কৈ দিব পাৰি যে- তোমালোকেনো কি সোণৰ সোলেং লিখিছা যে, অনবৰতে আমাৰ appreciation বিচাৰি ফুৰিছা? কথাটো হয়তো কিছু পৰিমাণে  সঁচা। কিন্তু অনাদৰত বহু কথা মৰহিও যায়।

এই সকলোবোৰৰ পিছতো অৱশেষত  এটা আশা জীয়াই থাকে যে-উৎকৃষ্ট সাহিত্যই যুগৰ  সকলো ষড়যন্ত্ৰ অতিক্ৰম কৰি যায়।সাহিত্যত  ষড়যন্ত্ৰ বা নস্য্যৎকৰণৰ ধাৰণা  নতুন কথা নহয়। জেমচ জয়েচৰ  ‘ইউলিচিছ’ উপন্যাসখনৰ  সন্দৰ্ভত এটি লিখনিয়ে বহু কতাই ভবাই তুলিলে। এই উপন্যাসখনে  দুবছৰ আগতেই ইতিমধ্যে প্ৰকাশৰ এশ বছৰ অতিক্ৰম কৰি গৈছে।  অলপতে ‘দ্য পেৰিচ ৰিভিউ’ আলোচনীখন চাই থাকোঁতে হঠাতে উপন্যাসখনৰ সন্দৰ্ভত এটা বিশ্লেষণ পঢ়িবলৈ পালোঁ।

 ১৯২৩ চনত প্ৰকাশ হোৱাৰ সময়তে উপন্যাসখনে পাৰ হ’বলগীয়া হৈছিল সংকটময় বাট। কেইবাবাৰো চেঞ্চৰশ্বিপ ব’ৰ্ডৰ নিষিদ্ধতাৰ সন্মুখীন হোৱা উপন্যাসখন সমালোচকসকলৰ  তীব্ৰ সমালোচনাৰো সন্মুখীন হয়। আয়াৰলেণ্ডক ডাবলিন চহৰৰ এটা দিনৰ পৃষ্ঠত ৰচিত ১৩০০ৰো অধিক পৃষ্ঠাৰ উপন্যাসখন সন্দৰ্ভত সেই সময়ৰ সমালোচকসকল আছিল অতিকৈ নেতিবাচক। কোনো কোনোৱে কবলৈ ধৰিছিল যে, ‘ইউলিচিছ’ৰ  প্পকাশৰ লগে লগে শৈলী হিচাপে উপন্যাসৰ মৃত্যু হৈছে। তেওঁলোকে কেতিয়াবা ‘ইউলিচিছ’ৰ সৃষ্টি decline of the novel আৰু কেতিয়াবা crisis of the novel বুলি কলেও, সৌভাগ্যক্ৰমে টি এচ এলিয়টৰ দৰে মহান সাহিত্যিকে উপন্যাসখনৰ সমৰ্থনত থিয়  দিছিল। তেওঁ কৈছিল, “I hold this book to be the most important expression which the present age has found; it is a book to which we are all indebted, and from which none of us can escape.”

‘দ্য গাৰ্ডিয়ান’ত প্ৰকাশিত এক প্ৰতিবেদনতো দেখিলোঁ উপন্যাসখনৰ সন্দৰ্ভত বিখ্যাত সাহিত্যিক পাওলো ক’ৱেলহ’ৰ মনোভাৱো তেনেই উচ্চ নহয়। তেখেতে অৱশ্যে পূৰ্বসুৰীসকলৰ দৰে উপন্যাসৰ মৃত্যুঘণ্টা বজোৱা নাই।

আচৰিত কথা এয়ে যে, সমালোচকৰ নেতিবাচক মন্তব্য, প্ৰাৰম্ভিক সংকটৰ পিছতো এশ বছৰৰ অধিককাল ধৰি ‘ইউলিচিছ’ এখন সৰ্বাধিক সমাদৃত উপন্যাস হিচাপে স্বীকৃতি পাইছে আৰু বিভিন্ন ধৰণে ইয়াকউদযাপন কৰা হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০১২ চনৰ ছয় আগষ্টত প্ৰকাাশিত ‘দ্য গৰ্ডিয়ান’ৰ উক্ত প্ৰতিবেদন অনুসৰি ‘ইউলিচিছ’ উপন্যাসখনৰ প্ৰথম প্ৰকাশৰ সময়ত ইয়াৰ ১০০০ কপি ছপা কৰা হৈছিল। প্ৰথম প্ৰকাশৰ সেই কপিবোৰৰ প্ৰতিটো কপি আজিৰ তাৰিখত ১,০০,০০০ পাউণ্ডত বিক্ৰী হয় বুলি ‘দ্য গৰ্ডিয়ান’ত প্ৰকাশ।

 ‘দ্য পেৰিচ ৰিভিউ’ৰ ইউলিচিছ সম্পৰ্কীয় লেখাটোৱে যেনিবা এইটোকে ক’লে, যে উৎকৃষ্ট সাহিত্যই যুগৰ  সকলো ষড়যন্ত্ৰ পাৰ হৈ যায়।

 

অথঃসাৰমেয় সংবাদ

 'ইনা-মিনা-ডিকা'-  আমাৰ চুবুৰীৰ  unsung heroকেইটাৰ কথা  

তাহানিৰ পোহনীয়া 'কালু'ৰ সতে

 সুশান্ত তালুকদাৰ, সুশোভন তালুকদাৰ, সুপ্ৰকাশ তালুকদাৰ 

ইনা-মিনা-ডিকা হৈছে আমাৰ চুবুৰীৰ নোদোকা-নাোদাক বাটৰ কুকুৰকেইটা (street dog)। বগা বগা কুকুৰকেইটা নোদোকা আৰু স্বাস্থ্যবান। তাৰ ভিতৰতে ডিকা আটাইতকৈ স্বাস্থ্যবান। ঢেকুৰা বুলিব নোৱাৰি, cross breed যেনহে লাগে।  সামাজিক মাধ্যমত কুকুৰৰ বিষয়ে বিভিন্নজনে কথা-বতৰা লিখে। কেতিয়াবা কাৰোবাৰ পোহনীয়া কুকুৰ হেৰোৱাৰ খবৰো আহে।তেতিয়াই মোৰ ইনা-মিনা-ডিকালৈ মনত পৰে।  ডিকালৈ মনত পৰে। পিচে, আমাৰ চুবুৰীৰ ইনা-মিনা-ডিকাহঁত গ্লেমাৰ নোহোৱা কুকুৰ।  গ্লেমাৰবিহীন হলেও সিহঁতে কিন্তু  আমাৰ মৰম ঠিকেই পায়।

অৱশ্যে বাটৰ কুকুৰ, আকাশত উৰি ফুৰা চৰাই এইবোৰক লৈ মোৰ সিমান obsession নাই। সিহঁতৰ কথা-কাণ্ডবোৰ চাইহে ভাল পাওঁ। চৰাইক আহাৰ দিয়া চৰিয়াটোৰ ভাতকেইটা ভূজিয়া, নিমখীয়া বিস্কুটৰ  গুৰা আদিৰে সোৱাদ কৰি দিলে সিহঁতে বৰ ভাল পায়। এতিয়া বিবিধ চৰাইয়ে পোৱালি দিয়াৰ সময়। এইকেইদিন ঘৰচিৰিকাৰ উপৰিও গাংশালিকা, চুটিয়া শালিকা, কাণ-কুৰিকা, বুলবুলিৰ পোৱালি কেইটামানে পাল পাতি পাতি চিঞৰি-বাখৰি খাই যায়হি। পাৰ আহে। কপৌ আহে। এটা সময়ত সুশান্তৰ Frontline  আলোচনীৰ এগৰাকী সম্পাদক আছিল, তেখেতে নিবন্ধবোৰ সম্পাদনাৰ দায়িত্বত আছিল। মাজে মাজে নিবন্ধৰ সম্পাদনাৰ কালত  সুশান্তলৈ ফোন কৰে আৰু কয়,--‘আপোনাৰ সতে কথা পাতি থাকোঁতেই বেকগ্ৰাউণ্ডত চৰাইৰ কিচিৰ-মিচিৰ শুনি আছোঁ।'  কথাটো মিছা নহয়।’ ঘৰখনত চৰায়ে কিচিৰ-মিচিৰ  কৰি থাকিলে ঘৰজেউতীয়ে ভাল পায়। পিচে, ঘৰজেউতিনো কোন! 

মাজতে এহাল মাছৰোকা চৰায়ে গেছৰ ওপৰৰ চিমনিত বাহ সাজিবলৈ বহি ভালেই ঝামেলা কৰিছিল। চৰাই খেদিব নোৱাৰি গেছৰ ষ্ট’ভেই আঁতৰাই দিবলগীয়া অৱস্থা। শালিকায়ো এনেদৰে চিমনিত বাহ সাজি পোৱালি জগাইহি।  এইকেইদিন চাদত জুমকা জবাজোপাৰ ফালে যাব নোৱাৰা অৱস্থা। হাতেৰে ঢুকি পোৱাতে  বাটি এটাৰ দৰে বাহ সাজি এহালি বুলবুলি চৰায়ে পোৱালি উমনি দিছে। সেইফালে গ’লে ছোঁ মাৰি আহি মূৰৰ চুলি চিঙি নাও যেন কৰে। মেকুৰী মাহীয়েকে দেখিলে কি হ’ব তাকে যেনিবা সিহঁতে ভাবি পোৱা নাই।

বাটৰ কুকুৰলৈ অৱশ্যে সুশান্তৰ মৰম জোখতকৈ অলপ বেছি। মাজে মাজে কিনি-কুটিও কিবাকিবি খাবলৈও দি থাকে। সৰু থাকোঁতে তেওঁলোকৰ ঘৰত কেইবাটাও পোহনীয়া কুকুৰ আছিল। এদিন ক’লেহি যে সিহঁতে দোকানৰ গ্লাচ কে’ক (গিলাচৰ দৰে কে’ক) খাবলৈ ভালপায়। দিয়ক বাৰু, কিন্তু সদায় গ্লাচকে’ক কিনি খুৱাবলৈ মানা কৰিলোঁ।

ফ্লাই অ’ভাৰে আগুৰি ধৰা গুৱাহাটী মহানগৰীত আমাকো শেহতীয়াকৈ চেৰাবভাট্টি (নতুন নাম আৰ্যনগৰ) ফ্লাই অ’ভাৰে বান্ধি পেলালে। কিছু লোকে কয়-ফ্লাই অ’ভাৰ আমাৰ মহানগৰীৰ অভিজাত্যৰ প্ৰতীক, ফ্লাই-অ’ভাৰে যান-জঁট কমাইছে। আমাৰ ধাৰণাত ফ্লাই অ’ভাৰে এফালৰ ট্ৰেফিক জাম আন এটা ফাললৈ মেলিহে আনিছে। আজিকালি লখৰাৰ ফালৰপৰা উলুবাৰীলৈ যাবলগীয়া বাহনবোৰে ফ্লাইঅ’ভাৰৰপৰা নামি আই টিআইৰ সন্মুখেৰে থকা আমাৰ জ্ঞানমালিনীৰ কবিৰ নামেৰে প্ৰখ্যাত মফিজুদ্দিন আহমেদ  পথেৰে শ্বৰ্ট কাট কৰি দিয়ে। ফলত এটা সময়ৰ প্ৰায় নিজান এই উপপথটোত এতিয়া যান-বাহনৰ ভিৰ বহু বেছি।কেইবাঠাইতো পথৰ অৱস্থাও তথৈবচ হৈ পৰিছে।  এদিন সন্ধিয়া সুশান্ত পথৰ ওপৰতে উজুটি খাই পৰিল। সন্মুখেৰে সিফালৰপৰা গাড়ীও আহি আছে। তেওঁ উঠিবলৈ চেষ্টা কৰোঁতেই হঠাতে দেখিলে বোলে, সহায়ৰ বাবে মানুহতকৈও আগতে ইনা-মিনা-ডিকা গৈ উপস্থিত।

বিভিন্নজনে দোকানলৈ যাওতে মৰমতে দিয়া কে’ক খাই খায়ে চাগে মিনা অসুস্থ হ’ল? ঘৰলৈ আহি সুশান্তই ক’লেহি পথৰ কুকুৰ ভালপোৱা কোনোবা এটিয়ে চিকিৎসাৰ বাবে লৈ গৈছে। কেইদিমানলৈ মিনা এনেকৈ অন্তৰ্দ্ধান হৈ থাকিল।পিচত দেখিলোঁ, ডিঙিত ফিটা এডাল বান্ধি সুস্থ শৰীৰেৰে তাই ওলালহি। তাৰে মাজতে এদিন সিহঁতে মাজনিশা খুব ভুকা যেন শুনা পাই উঠি আহি দেখিলোঁ বাটেৰে চোৰ এটা একেবাৰে নিৰ্বিকাৰ হৈ গৈ আছে, আৰু  ইনা-মিনা-ডিকাই ভুকি ভুকি চোৰৰ অৱস্থা নাইকীয়া কৰিছে।ডিকা বোলাটোৱে তাক ভয় খুৱাবলৈ জঁপিয়াই আমাৰ দেৱালত উঠি লৈছে।  পুলিচৰ পেট্ৰলিং পাৰ্টিয়ে মহানগৰীৰ পথ-উপপথবোৰত টহল দিবলৈ এৰাৰ সময়তে ইনা-মিনা-ডিকাৰ এই তৎপৰতাই আমাক মুগ্ধ কৰিলে। মুঠতে ইনা-মিনা-ডিকা আছিল আমাৰ চুবুৰীৰ unsung hero, গেটৰ মুখলৈ ওলালেই সম্ভাষণ জনাবহি।

তাৰপিছত হঠাতে দেখিলোঁ আটাইতকৈ স্বাস্থ্যবান আৰু দলৰ নেতা ডিকাও অন্তৰ্দ্ধান। নাই মানে নায়েই। আজিলৈকে নোলাল। কোনোবাই খাবলৈ লৈ গ’ল যদিও গম নাপালোঁ, কেনেবাকৈ নাহৰফুটুকী বাঘৰ পেটত সোমাল যদিও গম নাপালোঁ।  নেতা অন্তৰ্দ্ধান হোৱাৰ পিছত আনকেইটাৰ সৰৱতাও বৰকৈ দেখা নোপোৱা হৈছোঁ। তাতেই নিষ্ঠুৰ মানুহে আজিকালি  ঘৰৰ পোহনীয়া কুকুৰটো বাটত ফুৰাবলৈ নিওতেও হাতত টোকোন বা এছাৰি এডাল লৈ যায়। বাটত মুক্ত মনে ঘূৰি থকা কুকুৰে ডিঙিত ৰছী বন্ধা পোহনীয়া কুকুৰক দেখিলে অলপ উপলুঙা কৰে হবলা(!)। সিফালে আৰু বান্ধত থকা পোহনীয়া কুকুৰেও বাটৰ কুকুৰৰ মুক্ত বিচৰণ, স্বাধীন জীৱন দেখি উত্ৰাৱল হৈ পৰে। তেতিয়াই মালিকৰ এছাৰি দাং খাই উঠে।  বোধহয় সেই ভয়তে সিহঁতে আগৰদৰে  পুৱা বাটত লৱৰি-ঢাপৰি নুফুৰা হ’ল। নহলে পুৱা এবাৰ হলেও সাক্ষাৎ হয়েই। অৱশ্যে তাৰ মাজতো চেগ বুজি চুচুক-চামাককৈ ভুমুকি নমৰা নহয়। আজিকালি মানুহে সিহঁতক কে’ক খাবলৈ নিদিয়ে।বিপৰীতে, বিস্কুট দিয়ে, আমি মেৰীগ’ল্ড বিস্কুট দিওঁ। মাজে মাজে বেপাৰীৰৰপৰা মাছ ৰাখিলেও সোমাই আহি এটুকুৰা খোজেহি।

আজিকালি তৰুণ প্ৰজন্মৰ কামৰ হেঁচা (work load) বহুত বেছি। ব্যক্তিগত খণ্ড বা কৰ্পৰেট খণ্ডত কাম কৰা বহুতক দেখিছোঁ নিজৰ প্ৰতিষ্ঠা গঢ় দিওঁতে দিওঁতে বিয়াৰ বয়স উকলি যোৱাৰ দৰে অৱস্তা। কেতিয়াবা বিয়া পাতিলেও সংসাৰ বঢ়াব পৰা অৱস্থা নাতাকে। তদুপৰি কামৰ হেঁচাত সামাজিক জীৱন প্ৰায় শূন্য। ক’ভিদ পৰৱৰ্তী জীৱনে মেদাবী তৰুণ প্ৰজন্মৰ বাবে আনি নিলে আৰু এপাত শোষণৰ শেল— ৱৰ্ক ফ্ৰম হ’ম। এটা কোঠাত বহি লৈ অকলে থাকি সুদূৰৰ কোনোবা অফিচৰ এছাইনমেণ্টত ব্যস্ত মেধাবী তৰুণ প্ৰজন্ম। বিয়া-বাৰু পাতিলেও সংসাৰ বঢ়োৱাৰ উপায় নাই।এনে একঘেঁয়ে জীৱনৰ একাকীত্ব দূৰ কৰিবলৈকে তেওঁলোকে পোহনীয়া জীৱ-জন্তু পোহে। তাতেই বোলে সমস্ত মৰম-চেনেহ-আৱেগ ঢালি দিয়ে। সিদিনা কথাষাৰ ক’লে তৰুণ প্ৰজন্মৰ এজনেই।

এনেকুৱাও হৈছে নেকি?

তেওঁ সিদিনা এক নতুন বাস্তৱতাৰ সতে মোৰ মুখামুখি কৰাই দিলে।

 

বুলড’জাৰ -এটা নন-ইক’ পয়েট্ৰি আৰু এটা ইক’ পয়েট্ৰি

 (উৎস-সামাজিক মাধ্যম)

(এক)

 

বুলড’জাৰ-এটা নন-ইক’ পয়েট্ৰি

 

(বুলড’জাৰ— আমেৰিকাৰ ১৮৭৬ চনৰ কুখ্যাত ৰাষ্ট্ৰপতিৰ নিৰ্বাচনত ব্লেক-এমেৰিকানসকলক ভাবুকিৰে নিশ্চুপ কৰি দিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা অবাইচ মাত)

 

হালধীয়া অক্টোপাচটোৰ অহংকাৰ এয়াই যে-খাকী পোচাকধাৰীয়ে  

লাঠি আৰু বন্দুকেৰে তাক সুৰক্ষা দিছে। সেইবাবেই সি সদায়

আদানী, আম্বানীৰ শেষ নোহোৱা প্ৰকল্প

নিৰ্মাণৰ বাবে, নিৰ্মাণৰ দ্বাৰা, নিৰ্মাণৰ হকে

আৰু মানুহৰ বিৰুদ্ধে-সদায় নৃশংস, অমানৱীয় 

 

উচ্ছেদ! উচ্ছেদ! উচ্ছেদ! হালধীয়া অক্টোপাচ

সহজ হাথিয়াৰ। গৰুখুঁটি, ইংলেপথাৰ, চাপৰ, পৰ্বতঝোৰা,

লখিমপুৰ, হাচিলাবিল, ফুহুৰাতলি, ৰাক্ষসিনী পাহাৰ

 

জনগোষ্ঠী, শূদ্ৰ, অ’বিচি, সংখ্যালঘূ, বান ভগনীয়া

ভূমিহীন মানুহৰ মোলান বিৱৰণী

 

কেতিয়াবা সি এজন ভূ-স্বামীক উচ্ছেদ কৰা দেখিছে নেকি

অথবা দুৰ্নীতিত পোত যোৱা এটা ৰাজনীতিকক

সেইযে শিলসাঁকো বিললৈকে চোতাল উলিয়াই

অট্টালিকা সজা দানৱটো, উন্মাদ এটা লাওমূৰা দমৰাৰ

দৰে সি এতিয়াও ৰাজপথত লম্ফ-জম্ফ কৰিছে

 

ধীৰে ধীৰে ৰিণিকি ৰিণিকি দূৰণিত ঢাক খাই  গৈছে

মাটিখাঁইতি আইৰ মাটিখোৱা হুতাহ

 

এটা হালধীয়া অক্টোপাচ, দীঘল শুঁৰৰ দৰে অশনি হাঁতোৰা

সোমাই যায়। খান্দি আনে চকুৰ কোটৰৰ চকুপানীৰ নৈ

দাঁত নাইকিয়া ককাৰ সোলা মুখৰ হাঁহি

 

মনত আছেনে শিলসাঁকোৰ সেই কণমানি শিশুটি

বিনম্ৰ হৈ খাকী পোচাকধাৰীকযে কৈছিল,

-‘আংকল, বুলডজাৰেৰে এতিয়াই ভাঙি দিব নেকি? অকণমান

ৰবচোন দে’ই, কিতাপখিনি উলিয়াই লওঁ!’

 

হালধীয়া অক্টোপাচটোৱে চৰকাৰী মাটিৰ

এডৰা সেউজীয়া কঠিয়া মহতিয়াই নিছে

এদল খাকী পোচাকধাৰীয়ে  লাঠি আৰু বন্দুকেৰে

তাক সুৰক্ষা দিছে।

 

কঠিয়াখিনি তুলি লবলৈ অকণমান সময় বিচৰা গুণগুণ চেতিয়াক

এজনী দেওধনিৰ দৰে লাগিছে, বলিশাললৈ লৈ যোৱা

কুমলীয়া ছাগলীৰ দৰে লাগিছে।

 

লাগিছেনে!?

 

(দুই)

 

বুলড’জাৰ-এটা ইক’ পয়েট্ৰি

 

সময়ে সময়ে টুৰুং ককাইদেউলৈ মনত পৰে। একবিংশ শতিকাৰ

পঞ্চম বৰ্ষৰ আহাৰমাহটো জুৰি আমি পাটকাই পৰ্বতখন বগাই ফুৰিছিলোঁ।

টুৰুং গোষ্ঠীৰ গাওঁখনৰ মুখিয়াল তেওঁ। তেওঁতে জীৱটো সঁপি দিছিলোঁ।

কথা দিছিল- পাটকাইৰ হালধীয়া অক্টোপাচবোৰ মোক দেখুৱাব

 

হালধীয়া অক্টোপাচ !

 

টিপংপানী আৰু দিহিংপানীত চৰি থকা মাছবোৰ দে’ই গৈছিলোঁ

বৰ্ষাৰণ্যৰ চেঁচুক, কেঁচুমটাৰ সেমেকা, চামচেলেকুৱাৰ মূত আৰু 

লুংলুঙীয়াত সৌৱা গেৰিলাবোৰ কাচিনলৈ গুচি যোৱাৰ বাট।

ধূসৰ, কুঁৱলীয়ে অৱৰি ধৰা বাট। টুৰুং ককাইদেৱে কৈছিল-

এয়াই গোষ্ঠীৰো আকাশলৈ গুচি যোৱাৰ আৰু গোষ্ঠীত

পুনৰজনম লবলৈ জীৱই আকাশৰপৰা নামি অহাৰ বাট

 

খৰ-ধৰ খোজ। কাকাইদেউ আহাৰৰ ঘামত ভিজি উঠা

এখিলা কৌপাতৰ দৰে গোন্ধাইছিল।

 

-‘আহ, লাহেকৈ। খুপি খুপি। সৌবোৰ পৃথানিৰ গাৰ্ড।সাৱধানে।’

-‘কেনেবাকৈ ধৰা পৰি যাম!’

-‘পৃথানিৰ অক্টোপাচ চাবলৈও গেৰিলা হ’ব লাগিব। বাগি মাৰিবলৈ

লতা-পাতৰ সতে কেম’ফ্লেইজ কৰিব লাগিব।’

-‘অক্টোপাচ নে? হালধীয়া মকৰা বুলিহে ভাবিছিলোঁ।’

-‘মকৰা নহয়-অক্টোপাচ! কয়লাখনিৰ হাজাৰ শ্ৰমিকৰ

বুকু খান্দি নিয়া হালধীয়া পিশাচ।’

 

বৰ্ষাৰণ্যৰ পৰ্বতৰ টিং খবলা-খবল কৰি শাৰী শাৰী অক্টোপাচ

ঘূৰি আছিল। থলৰকৈ সৰিছিল পৰ্বতৰ গা। গা ঢাকি ৰখা

তৰু-লতিকা। চৰাইৰ ঠুনুকা ঘৰ সৰিছিল, ডেকেৰুৱা আৰু

চেঙেলীয়া চৰাইবোৰে থিত লোৱা ঠেঙুলি সৰিছিল। ৰ’দ

জলমলত বাহ ভাঙি সৰি পৰা ফুটুকী কণীৰ বীজল

ধৰফৰাই আছিল।   

 

ৰঙাকৈ বৈছিল দিহিংপানী আৰু টিপংপানীলৈ লোৰ কাটি

বৈ যোৱা পৰ্বতৰ মল ।কয়লাতকৈও মলিন যাৰ মুখ

কাম হেৰুওৱা সেই শ্ৰমিকবোৰ মুখ ওন্দোলাই

মদৰ ভাটীলৈ গৈছিলগৈ।

 

সেই আহাৰৰপৰা দুই দশকৰ পাৰ হ’ল। আজি পৃথানি

মহানগৰীৰ এলানি শ্বপিং মলৰ মালিক।মুঠিত ৰিয়েল এষ্টেট।

এপাৰ্টমে্ণ্টৰ সাম্ৰাজ্য।

 

আমাৰ টুৰুং ককাইদেউ! সেই যে পাটকাইত দুপৰীয়াৰ ঘামত

ভিজি উঠা পৰ্বতীয়া কৌপাত এখিলাৰ দৰে গোন্ধাইছিল !

দিহিং-পাটকাই বৰ্ষাৰণ্যত হালধীয়া অক্টোপাচ নমাই

কয়লাৰ অবৈধ মুক্তখননৰ বিৰোধিতা কৰি

ককাইদেউ হঠাতে এদিন ‘নিৰুদ্দিষ্ট’ হৈ গ’ল

 

বেতগুটি শালিধান,আবতৰীয়া বিলাহীৰে মচুৰ দাইলৰ এঁসাজ তেওঁৰ

চাংঘৰত খাইছিলোঁ। বেতনিৰ খোপা-থুপি গুটিৰ দৰে ঘূৰণীয়া

চাউল। ভোকৰ ভাত চোবাইছিলোঁ মোকোৰা-মোকোৰে ।

 

সেই সোঁৱৰণিকে সৰোগত কৰি অত বছৰে নিজকে সুধি থাকিলোঁ-

ক’ত হেৰাল! ক’ত হেৰাল টুৰুং ককাইদেউ! হেৰাই গ’ল নেকি

সত্যৰ পম খেদি ‘নিৰু্দ্দিষ্ট’ হৈ যোৱা সতীৰ্থ

সাংবাদিকৰ দৰে-নিৰলে! বৰ্ষাৰণ্যত!  

 

প্ৰসন্ন টুৰুং। টুৰুং ককাইদেউক এদিন মানুহবোৰে পাহৰি গ’ল।

----