কাহিনীকথন পদ্ধতিৰে সজোৱা কেইটিমান গীতৰ কথাৰে
তেনে এটি যাউতিযুগীয়া এটি গীত হৈছে প্ৰখ্যাত কবি-গীতিকাৰ কেশৱ মহন্তদেৱৰ হাতত প্ৰাণ পাই উঠা আৰু গণশিল্পী খগেন মহন্তৰ যাদুময় কণ্ঠেৰে সমাদৃত হৈ পৰা তাহানিকালৰ সেই বিখ্যাত ‘কলৰে পাততে কাউৰী পৰে' গীতটি। এটা সময়ত প্ৰায় সকলোৰে মুখতে থকা এই গীতটিত এজন ডাকোৱালৰ জীৱনগাথা কোৱা হৈছে। এটা সময়ত এই ডাকোৱালজন আমাৰ সকলোৰে অতিকৈ চিনাকি আছিল। সময়বোৰ যেতিয়া সৰল আছিল, দুৰণিত থকা আপোনজনৰক কুশল-মংগল চিন্তা কৰি আমাৰ চিত বিয়াকুল হৈছিল, তেতিয়া ডাকোৱালজনে পিঠিৰ বোজাত ডাকঘৰৰপৰা আমালৈ হঠাতেই কেতিয়াবা কঢ়িয়াই আনিছিল আপোনজনৰ খবৰ। অনাখৰী মানুহৰ ঘৰত চিঠিখন পঢ়িও দিছিল। দুৰণিৰ আত্মীয়ৰ খবৰ কঢ়িয়াই অনা সেই ডাকোৱালজন নজনাকৈয়ে সোমাই পৰিছিল আমাৰ বুকুৰ মাজত। চাহ- পানী এটোপা নযচাকৈ সেয়েহে আমি ডাকোৱালজনক ঘৰৰপৰা বিদায় দিব পৰা নাছিলোঁ। সকলোৰে বুকুৰ খবৰ কঢ়িয়াই ফুৰা সেই ডাকোৱালজনৰ নিজৰ জীৱনৰ বেথা ভৰা কাহিনীয়েই ‘কলৰে পাততে কাউৰী পৰে' শীৰ্ষক গীতৰ যাদুকৰী ভাষা। চিঠিখন হাত পাতি লোৱাৰ সময়ত যোৱাবেলি আঘোণতে পত্নীৰ হাতত নিজৰ সন্তানক এৰি থৈ দুৰণিত কৰ্তব্য কৰিবলৈ বাধ্য হোৱা এই ডাকোৱালজনৰ মনৰ খবৰেই বা কোনে ৰাখে!সেই খবৰৰ সন্ধান দিবলৈ ওলাই আহিল কবি-গীতিকাৰ কেশৱ মহন্তই, এটি সংবেদী মন লৈ। যাউতি-যুগীয়া শব্দৰে বান্ধি থ'লে ডাকোৱালৰ মনত শংকা-“পথাৰতে যদিহে উঠিছে ঢল।হেৰুৱাই নিদিবি মনৰে বল।ৰাইজে মাৰিব ওখকৈ ভেটা। ঢলে এৰি যাব পলসৰ এঠা।” চেৰেং চেৰেংকৈ মনত পৰে ডাকোৱালৰ ঘৰত এৰি থৈ অহা পৰিয়ালটিলৈ-‘চিঠিৰ বোজা মই। পিঠিত বান্ধি লৈ। পৰৰ চেনেহ কঢ়িয়াও।মোৰহে চেনেহীয়ে । কি কথা ভাবিছে। তাৰ একো গমকে নাপাওঁ' অহৰহ তেওঁ যেন শুনা পায় পোনাটিৰ আকুল মাত । সৰি পৰে পিতৃত্বৰ তাড়ণাৰ অবুজ চকুলো--‘দেউতা বেগতে আহিবি। আহোঁতে জুনুকা আনিবি।' চিঠিৰ আদান-প্ৰদানৰ মাজেৰে খবৰ অহা-যোৱা কৰা সেই সময়বোৰত বোধহয় এনে এজন মানুহ নাছিল-এই গীতটি শুনি যাৰ হৃদয় এটিবাৰলৈ কঁপি উঠা নাছিল।
অসমীয়া গীতি সাহিত্যত কাহিনীকথনক(storytelling ) এক পদ্ধতি (methodology) হিচাপে লোৱা আন এটি কালজয়ী গীত হৈছে ভূপেন হাজৰিকাৰ ‘এন্ধাৰ কাতিৰ নিশাতে'। অৱশ্যে কেৱল এইটোৱেই নহয়, ‘পৰহি পুৱাতে টুলুঙা নাৱতে', ‘যুৱতী অনামিকা গোস্বামী আৰু যুৱক প্ৰশান্ত দাস'ৰ দৰে সফল কাহিনীকথন তেখেতৰ গীতত আছে। তাৰ মাজতো ‘এন্ধাৰ কাতিৰ নিশাতে' যেন বিশেষ। গীতৰ কথাংশত আৰম্ভণিৰেপৰাই আছে শিহৰণ। ‘এন্ধাৰ কাতিৰ নিশাতে। এখনি নৈৰে পাৰতে। এটি ভগা পঁজাতে। পানেইৰ কামিহাড় সাৱটি। তাইৰ পোনাকণে ফেঁকুৰে। আই ভোক লাগিছে। আই ভাত দে। আই পিয়াহ লাগিছে। আই পানী দে।আই ডিঙি মোৰ শুকায়ে যায়.....।' এফালে জ্বৰত আক্ৰান্ত একমাত্ৰ সন্তান, আনফালে ঘৰত নাই এটি খুদকণ, নাই ফল-মূল, নাই দৰৱ-জাতি। উপায় নাপাই মাকে পোনাকণক সাৱটি নিচুকাই শুৱাই থবলৈ বিচাৰিছে। পুৱা হ'লেই খুজি-মাগি হলেও কিবা এটি আনি দিব, দৰৱ-জাতি আনি দিব। গভীৰ আশাৰে নিচুকায় তাই, পুৱা হলেই ন-চাউলেৰে চিৰা ভাজি দিব, পোনাকণে বাটি ভৰাই খাব। তাই গাই যায়--‘সোণৰে পুতলি বাচা। মূৰ তুলি চা। ভগা পঁজাত কূটাও নাই। পানীটোপা খা।' কিন্তু ভোকে-ভাগৰে তীৰকঁপে উঠা জ্বৰত পোণাকণে চিৰতিকাললৈ চকু মুদিলে । মৰিশালিৰ চিতাজুইত আলফুলে সন্তানক শুৱাই থৈ আহি তাই হৈ উঠিল বিদ্ৰোহী। ‘চকুৰ পানীবোৰ শুকুৱাই পেলালোঁ। এইবাৰ পণ লৈ ৰণলৈ ওলালোঁ।' বঞ্চণা, বুভুক্ষাৰপৰা ওলাই অহা বিপ্লৱৰ ভাষা যিজনে নুবুজে, তেওঁৰ বাবে আপাতত এনে কাৰ্য গীতৰ ৰমন্যাসিক আৱেশ যেন লাগিবও পাৰে। এজনী সন্তানহাৰা, অসহায় মাতৃয়ে এনেকৈ বিদ্ৰোহ কৰিব পাৰেনে?
পাচে, সৌ- সিদিনা গুৱাহাটীৰ মাজ-মজিয়াত এজন কৰ্তব্যৰত সাংবাদিকক যেতিয়া ক্ষমতাত থকা চৰকাৰৰ অনুগত বাহিনীয়ে অন্যায়ভাৱে বন্দী কৰি পাণবজাৰৰ থানাত সুমুৱাই দিছিল--মাজনিশা পৰ্যন্ত পত্নী অথবা উকীল পৰ্যন্ত থানাৰ চৌহদৰ ভিতৰলৈ যাবলৈ অনুমতি দিয়া নাছিল আৰু তাৰ প্ৰতিবাদত সাংবাদিকসকলে ৰাজপথত গুজৰি উঠিছিল- সেই সময়ত যেন সতীৰ্থ সাংবাদিকসকলৰ হাহাকাৰ, ক্ষোভ আৰু বিদ্ৰোহৰ মাজত সুধাকণ্ঠৰ সেই বিদ্ৰোহী পানেইজনীয়েই আকৌ এবাৰ মূৰ্তমান হৈ উঠিছিল।সতীৰ্থসকলে নিশা ডেৰবজালৈকে থানাৰ সন্মুখত প্ৰতিবাদ কৰাৰ পিছত পিচদিনা এখন প্ৰতিবাদ সভা হৈছিল। কিন্তু প্ৰতিবাদী সভাত বক্তাৰ ভাষণ শুনি সময় পাৰ কৰিবলৈ সেইদিনা যেন সমবেত হোৱা সেই তৰুণ সাংবাদিকসকলৰ সময় আৰু ধৈৰ্য নাছিল। তেওঁলোক অধৈৰ্য হৈ উঠিছিল সতীৰ্থ সাংবাদিকক আৰক্ষীয়ে অন্যায়ভাৱে গ্ৰেপ্তাৰ কৰি লৈ যোৱাৰ বিৰুদ্ধে। স্বতঃস্ফুৰ্তভাৱেই তেওঁলোক ৰাজপথলৈ নামি আহিছিল। যেতিয়া আৰক্ষীয়ে কঠোৰ হাতেৰে তেওঁলোকক হোঁহোকাই দিলে, তেতিয়াও চলে-বলে-কৌশলে বেহু ভাঙি তেওঁলোক ওলাই গ'ল আৰু ৰাজপথৰ সংগ্ৰামলৈ নামি আহিল। ক্ষোভৰ স্বতঃস্ফুৰ্ত দাবানল অবিহনে এই বিদ্ৰোহ সহজ নহয়। তেওঁলোকে বাট চাই থকা নাছিল সেইসকললৈ, যিসকলে তেওঁলোকক সংগ্ৰামৰ খচৰা প্ৰস্তুত কৰি দিবলৈ সাজু হৈছিল বা উপদেশ দিবলৈ বিচাৰিছিল । এয়াই আছিল সেই বিদ্ৰোহ-যি পাৰ ভাঙি যায়। এইসকলেই আছিল সেইসকল সাংবাদিক-সৎ আৰু নীতিনিষ্ঠ। যিসকলে প্ৰাপ্যৰ বাবে, এক উন্নত জীৱনশৈলীৰ বাবে, কামৰ নিৰাপত্তাৰ বাবে সদায় এখন সংগ্ৰাম কৰি আহিছে, সতীৰ্থৰ ন্যায়ৰ সংগ্ৰামত অহৰহ চামিল হৈছে। সাংবাদিকতা সমসাময়িক সমাজবিজ্ঞানৰ ধাৰা বুলি স্বীকৃত হোৱাৰ পিছতো ‘মাথা নোহোৱা', ‘বুমধাৰী' অথবা ‘Jack of all trades but master of none’ বুলি যিসকলে পিচফালৰপৰা টিটকাৰী মাৰিছে, তেওঁলোকক অনায়াসে আওকাণ কৰি গৈছে। অৱশেষত সেইদিনা তেওঁলোকৰ ক্ৰোধৰ সন্মুখত চৰকাৰে পৰাজয় স্বাকীৰ কৰিবলৈ বাধ্য হ'ল। সেইদিনা উপলব্ধি হৈছিল, মহৎ শব্দৰ শিল্প এনেদৰেই বাৰে বাৰে কঠিন সময়ৰ প্ৰেক্ষাত হৈ উঠে জীৱনৰ আচৰিত মেটাফ'ৰ-আৰু দি যায় প্ৰেৰণা।
সমসাময়িক গীতি-সাহিত্যৰ কাহিনীকথনৰ সম্পৰীক্ষণে কেতিয়াবা হৃদয় আলোড়িত কৰিছেনে? কমকৈ হলেও গীতি-সাহিত্যত কাহিনীকথনৰ সফল চিত্ৰায়ন কেতিয়াবা চকুত পৰে। যি আমাৰ হৃদয় এবেলিলৈ দোলা দি যায়। মনলৈ আহিছে কবি-সাহিত্যিক চন্দনা পাঠকৰ ‘ৰমেন নাথ এজন সুখী লোক' শীৰ্ষক গীতটিলৈ। চৌপাশৰ যুৱ- উশৃংখলতা, সামাজিক অস্থিৰতাৰ মাজত এজন মানুহ কেনেকৈ সুখী হৈ থাকিব পাৰে? পাৰে, যিদৰে ৰমেন নাথ এজন সুখী মানুহ। চন্দনা পাঠকৰ সাহিত্যৰ ভাষাত পৰিহাসবোৰে অন্যতম চালিকা শক্তিৰূপে কাম কৰে। এই গীতৰ বেলিকাও পৰিহাসেই মূল ভাষা। ৰমেন নাথ কিয়নো ইমান সুখী লোক? কিয় সুখী তেওঁ। তেওঁৰ ছুবুৰীয়া ভৰালী খুৰাৰ দৰে তেওঁনো কিয়নো অসুখী নহয়? ভৰালী খুৰা-যাৰ একেটি মাত্ৰ ল'ৰা-বাইকত উৰি উৰি মদ- চিগাৰেটৰ নিচাত আক্ৰান্ত । আকাশৰপৰা সৰি পৰা সি যেন পপীয়া তৰা । দিনে-নিশাই মদিৰাতে ডুবি থকা একমাত্ৰ পুত্ৰৰ চিন্তাতেই ভৰালী খুৰাৰ নিশা চকুৰ টোপনি নাই। কিন্তু ৰমেন নাথ এজন নিৰ্বিকাৰ মানুহ। তেওঁ অকলশৰীয়াকৈ জীৱন জীয়াব জানে। সেয়েহে তেওঁৰ চকুত নাই সপোন। নেদেখা সপোনে তেওঁৰ নেভাঙে টোপনি। ছুবুৰীয়া কাকতি জেঠীৰ দৰেও তেওঁৰ মনত নাই কোনো উৎকণ্ঠা। জেঠীৰ ঘৰত জেঠা নাথাকে। চাকৰিৰ তাগিদাত তেওঁ থাকে দুৰণিত। একমাত্ৰ ছোৱালীজনী যেতিয়া ওলাই যায়, তেতিয়া তেওঁ খবৰ কাগজখন মেলি লয় । খবৰকাগজত এটি আঠমহীয়া কন্যাসন্তান ধৰ্ষণৰ চিকাৰ হোৱাৰ খবৰ। দিনে-নিশাই ঘটা এনে অজস্ৰ ঘটনা। চৌপাশৰ মূল্যবোধৰ এই সংকটে অনা দুঃচিন্তাই জেঠীক শুবলৈ নিদিয়ে। কিন্তু ৰমেন নাথ এজন সুখী মানুহ। বাতৰিকাকতৰ খবৰৰ লগত তেওঁৰ কোনো মতলব নাই। বজাৰৰপৰা পাচলি কিনে। দুবেলা- দুমুঠি খাই জীয়াই থাকে। তেওঁ সুখী । তেওঁ সুখী-কিয়নো তেওঁ নিৰ্বিকাৰ, অকলশৰীয়া, চৌপাশৰ ঘটনাৰাজিৰ প্ৰতি উদাসীন। হয়। এই অস্থিৰ, অৱক্ষয়ৰ সমাজত কেৱল নিৰ্বিকাৰ, উদাসীনসকলেহে সুখী হবলৈ পাৰিব। শান্তিত থাকিবলৈ পাৰিব, লাগিলে সেই শান্তি মৰিশালিৰ শান্তিয়েই নহওক কিয়? এয়াই গীতৰ পৰিহাসৰ ভাষা-যাক চন্দনা পাঠকে সফলভাৱে শব্দৰ যাদুৰে চিত্ৰায়ন কৰিছে আৰু শিল্পী ৰূপম ভূঞাৰ দৰদী কণ্ঠেৰে সি মুহূৰ্মুহূ হৈ উঠিছে। সমকালীন গীতি-সাহিত্যৰ অলেখ তৰাং কাৰবাৰৰ মাজত এনেবোৰ গীতে আমাক আশ্বস্ত কৰে। সেইদৰেই চন্দনা পাঠকে কাহিনীকথন পদ্ধতিৰে কোৱা আন এটি গীত হৈছে ‘ৰাতিৰাম চকীদাৰ।' সমকালীন প্ৰেক্ষাত এনেধৰণৰ গীতবোৰৰ বিষয়ে আলোচনা হোৱাৰ থল আছে
এইবাৰ আহিছোঁ ৰাজস্থানৰ এগৰাকী তৰুণ কবি-গীতিকাৰ ৰাহগীড়ৰ এটি গীতৰ কাহিনীকথনলৈ। কাহিনীকথন (storytelling) ৰাহগীড়ৰ কেইবাটিও গীতৰ অন্যতম পদ্ধতি(methodology)। ৰাহগীড় সংগীতশিল্পী হিচাপে এজন ন্যুনতম শিল্পী (minimalist artist)। দুই এপদ লোকবাদ্য আৰু হাতৰ গীটাৰখনেই সাৰ। তাৰেই তেওঁ অহৰহ বাজীমাৎ কৰি গৈছে। তাকেই সাৰথি কৰি তেওঁ গীতবোৰ লিখিছে আৰু গাই গৈছে। লিখি পেলাইছে কেইবাটাও অনন্য কাহিনীকথনৰ গীত। সমাজৰ অজস্ৰ বিশৃংখলতা আৰু হুলস্থুলৰ মাজত তেওঁ যেন এষাৰ তৰুণ সঞ্জীৱনী মাত। ‘বেটা ৰাহগীড়' শীৰ্ষক গীতটোৱে আপোনাৰ বুকুখন খহাই নিব। ইয়াত উন্মোচিত হৈছে তথাকথিত আধুনিকতাৰ আতিশয্যৰ কদৰ্যময় আন এটি দিশ-বৰ্তমানে সুলভ হৈ পৰা আৰু নগৰ -চহৰৰ চুকে-কোণে পৰি থকা ড্ৰাগচ আসক্ত সেই শ্ল'থ, নিচাখোৰসকল-যাৰ কথা তেওঁ গীতৰ মাজেৰে তেওঁ কবলৈ বিচাৰিছে। এই ড্ৰাগচত আসক্তবোৰ তেওঁৰ সমবয়সীয়া। ৰাহগীড়ৰ ঘৰৰ ‘মহল্লা' নিলগতে ‘গীতা মা'ৰ ঘৰ।সেইবাৰ ৰাহগীড়ে গাৱঁলৈ যাওতে তেওঁ ‘গীতা মা'ক লগ পালে। মাই ক'লে-‘বেটা ৰাহগীড়, চাহ খাই যা।' লগে লগে বুঢ়ীৰ নিজৰ ল'ৰাৰ কথা ওলাল। ‘লড়কে'ৰ কথা ওলোৱাৰ লগে লগে ‘গীতা মা’ৰ বুঢ়া চেহেৰা ‘লটকি' গ'ল। খোল খাই পৰিল অন্য এক কাহিনী। টিলাৰ পাৰৰ সৌ ‘চুণচাণ' জেগাডোখৰত সিহঁতৰ বসতি। ভয়ানক নিচাৰ চিকাৰ। ড্ৰাগচৰ চিকাৰ। প্ৰথমতে টকা-পইচটা বিচাৰি ঘৰত হুলস্থুলো কৰিছিল। এতিয়াটো সি ঘৰত পইচাৰ তাগিদাও নিদিয়ে। তেনেহ'লে সি ক'ৰপৰা পইচা পায়? এই চিন্তাই মোক খুলি খুলি খাইছে। বেটা ৰাহগীৰ, তয়েই তাক এবাৰ বুজাই চা। মোৰ কথাটো নুশুনেই। ‘হামাৰে তো চুনতা নেহী!’ আগতে তালৈ ছোৱালী দিবলৈ বিচাৰি ৰিস্তেদাৰো আহিছিল। এতিয়া তাৰ জীৱন মাথোন জুৱা খেল। জুৱাত জিকি যা। মেহনত কিয় লাগে। পঢ়া-শুনা কিয় লাগে। জুৱা খেল, চিধাই জীৱন জিকি ল। বেকাৰ-নিবনুৱা কি, সি বুজিয়ে নাপায়। বেটা ৰাহগীড়, তয়েই তাক এবাৰ সুধি চাচোন-- সিনো কি কামাই কৰিব বিচাৰিছে?
গীতৰ সুৰটো নিচুকণি গীতৰ। চুৰি কৰি কৰি ভাগৰুৱা হৈ পৰা সেই অপৰাধবোধে গ্ৰাস কৰা কৰা চেহেৰাবোৰ, যিবোৰ ৰাহগীড়ৰ সমবয়সীয়া -ৰাহগীড়ে গীতত সোঁৱৰণ কৰিছে কাৰোবাৰ এষাৰ শুভবাণীৰে শুদ্ধপথলৈ উভতি আহিব পাৰিব বুলি ৰৈ ৰৈ ভ ভাগৰি পৰা ‘গীতা মা’ৰ। সেই চেহেৰাবোৰৰ । এনেকৈয়ে গীতি-সাহিত্যলৈ তেওঁ লৈ আহিছে প্ৰজন্মৰ এক কৰুণতম গাথা।
আৰু শিল্পী সেইজন, যি নিজৰ সৃষ্টিৰ মাজেৰে মানুহক অভিনৱ চিন্তাৰে উদ্বেলিত কৰিব বিচাৰিছে। স্থিাতাৱস্থাক প্ৰত্যাহ্বান দিব বিচাৰিছে। ব্যৱস্থাক প্ৰশ্ন কৰিব বিচাৰিছে। নতুন সময়ৰ নতুন অৰ্থ হৈ, অভিনৱ ৰূপক হৈ উঠিব পৰা মেটাফ'ৰবোৰৰ সন্ধান কৰিছে।
কিন্তু কেৱল সংগীতৰ জগতখনতে কিয়-সকলোপ্ৰকাৰৰ সৃষ্টিৰ সাধনাতেই এয়াই সত্য। এয়াই নিয়তি কালৰ সত্য। এতিয়া আপুনি কাৰ পক্ষ ল'ব? এই সিদ্ধান্ত আপোনাৰ হাতত।
ৰত্না ভৰালী তালুকদাৰ
